Acessibilidade / Reportar erro

Novos registros de espécies da subtribo Ecliptinae (Heliantheae - Asteraceae) para a Amazônia brasileira

New records of species of the Ecliptinae subtribe (Heliantheae - Asteraceae) to the Brazilian Amazon

Resumos

Sete espécies da subtribo Ecliptinae encontradas nos estados do Acre, Amapá, Amazonas, Pará e Rondônia, são apresentadas como novos registros para a Amazônia brasileira: Acmella uliginosa, Aspilia camporum, Aspilia ulei, Melanthera latifolia, Melanthera nivea, Spilanthes nervosa e Wedelia calycina. São apresentadas descrições e ilustrações para as espécies, dados sobre a distribuição geográfica, hábitat, época de floração e frutificação. Os novos registros evidenciam a importância de estudos sobre a flora amazônica e demonstram a necessidade de coletas mais intensas na região.

Taxonomia; Novas Referências; Distribuição Geográfica


The following seven species of the subtribe Ecliptinae found in the states of Acre, Amapá, Amazonas, Pará and Rondônia have been recorded at the Brazilian Amazonia, for the first time: Acmella uliginosa, Aspilia camporum, Aspilia ulei, Melanthera latifolia, Melanthera nivea, Spilanthes nervosa and Wedelia calycina. Species descriptions and illustrations are presented, as well as information about geographic distribution, habitats and phenology. These new records highlight the importance of the floristic studies in Amazonia, and the need to carry out intensive fieldwork to improve the sampling in this region.

Taxonomy; New References; Geographic distribution


BOTÂNICA

Novos registros de espécies da subtribo Ecliptinae (Heliantheae - Asteraceae) para a Amazônia brasileira1 1 Parte da dissertação de mestrado do primeiro autor, desenvolvida no Curso de Mestrado em Botânica Tropical do Museu Paraense Emílio Goeldi/Universidade Federal Rural da Amazônia.

New records of species of the Ecliptinae subtribe (Heliantheae - Asteraceae) to the Brazilian Amazon

Genilson Alves dos Reis e SilvaI; João Ubiratan Moreira dos SantosII

IUniversidade Federal do Piauí Herbário Graziela Barroso TEPB. Av. Universitária, 1310, bairro Ininga. CEP: 64049-550 Teresina PI. Tel. 86 3215 5509, e-mail: ge_botanico@hotmail.com

IIMuseu Paraense Emílio Goeldi. Av. Perimetral, 1901 - Terra Firme, CEP: 66077-530 - Belém PA. Tel. 91 3274 9280, e-mail: bira@museu-goeldi.br

RESUMO

Sete espécies da subtribo Ecliptinae encontradas nos estados do Acre, Amapá, Amazonas, Pará e Rondônia, são apresentadas como novos registros para a Amazônia brasileira: Acmella uliginosa, Aspilia camporum, Aspilia ulei, Melanthera latifolia, Melanthera nivea, Spilanthes nervosa e Wedelia calycina. São apresentadas descrições e ilustrações para as espécies, dados sobre a distribuição geográfica, hábitat, época de floração e frutificação. Os novos registros evidenciam a importância de estudos sobre a flora amazônica e demonstram a necessidade de coletas mais intensas na região.

Palavras-chave: Taxonomia, Novas Referências, Distribuição Geográfica.

ABSTRACT

The following seven species of the subtribe Ecliptinae found in the states of Acre, Amapá, Amazonas, Pará and Rondônia have been recorded at the Brazilian Amazonia, for the first time: Acmella uliginosa, Aspilia camporum, Aspilia ulei, Melanthera latifolia, Melanthera nivea, Spilanthes nervosa and Wedelia calycina. Species descriptions and illustrations are presented, as well as information about geographic distribution, habitats and phenology. These new records highlight the importance of the floristic studies in Amazonia, and the need to carry out intensive fieldwork to improve the sampling in this region.

Keywords: Taxonomy, New References, Geographic distribution.

INTRODUÇÃO

A maioria das Asteraceae encontra-se classificada em Asteroideae, que é considerada a maior subfamília, formada por 10 tribos e 1.135 gêneros e compreende cerca de 16.200 espécies (Bremer, 1994).

Para Robinson (1981), as Heliantheae estão situadas na subfamília Asteroideae, consideradas próximas às Eupatorieae, porém mais especializadas, com capítulos heterógamos, número cromossômico poliplóide e maior complexidade dos compostos poliacetilênicos e sesquiterpênicos.

Os resultados de estudos moleculares apresentados por Karis (1993) sustentam a afirmação de que as tribos Heliantheae e Eupatorieae compõem um clado comum dentro da subfamília Asteroideae. Atualmente, Heliantheae é considerada estritamente relacionada com as tribos Helenieae e Eupatorieae, grupos predominantemente americanos, constituindo um clado conhecido como Heliantheae sensu lato (Bremer, 1994). A circunscrição de Heliantheae sensu strictu, proposta por Karis e Ryding (1994), na qual a tribo permanece isolada das outras constituindo um grupo monofilético é bastante aceita pela maioria dos sinanterólogos.

Robinson (1981) em sua revisão dos limites tribais e subtribais de Heliantheae enunciou 35 subtribos; destas, Ecliptinae é considerada a maior subtribo, totalizando 67 gêneros.

A subtribo Ecliptinae é composta principalmente por indivíduos apresentando-se como ervas anuais ou perenes, arbustos ou pequenas árvores de folhas opostas, alternas ou basais, pecioladas ou sésseis; capítulos solitários ou dispostos em panículas axilares; capítulos geralmente heterógamos; brácteas involucrais em 2 a 4 séries; páleas presentes; flores do raio pistiladas ou estéreis, raramente ausentes; flores do disco perfeitas ou funcionalmente estaminadas; anteras de tecas geralmente negras; cipselas do raio, quando férteis, geralmente largas, triangulares a obcomprimidas; cipselas do disco comprimidas ou quadrangulares, paredes enegrecidas, sem estrias; pápus frequentemente com 2 aristas, algumas vezes com escamas formando um círculo de cerdas caducas ou mesmo ausentes (Robinson, 1981).

No Brasil, a família Asteraceae vem sendo estudada, entre outras abordagens, basicamente por meio de levantamentos florísticos; entre os que relatam representantes da subtribo Ecliptinae (sensu Robinson, 1981), convém destacar:

Jansen (1985) que revisou o gênero Acmella Rich. e constatou a ocorrência de 30 espécies. Para o Brasil, o autor assinalou a ocorrência de 10 espécies: Acmella bellidioides (Smith in Rees) R.K. Jansen, A. brachyglossa Cass., A. ciliata (Kunth) Cass., A. decumbens var. decumbens R.K. Jansen, A. leptophylla (DC.) R.K. Jansen, A. oleracea (L.) R.K. Janen, A. psilocarpa R.K. Jansen, A. pusilla (Hooker & Arnott) R.K. Jansen, A. serratifolia R.K. Jansen e A. uliginosa (Sw.) Cass.

Hind (1993) trabalhou com as Asteraceae da Serra do Grão Mogol, Minas Gerais, apresentou duas novas combinações além de três espécies novas, sendo duas da subtribo Ecliptinae: Aspilia decumbens D.J.N. Hind e Verbesina pseudoclausseni D.J.N. Hind.

Magenta (1998) estudando a subtribo Ecliptinae para o estado de São Paulo, que totalizou 10 gêneros e 19 espécies. O gênero Aspilia Thou. foi o mais representativo, com seis espécies, seguido de Wedelia Jacq. com três espécies. Blainvillea Cass. e Enhydra DC. apresentaram-se ambos com duas espécies, Eclipta L., Siegesbeckia Steud., Sphagneticola O. Hoffm., Synedrella Gaertn., Synedrellopsis Hieron. & Kuntze ex Kuntze e Tilesia G. Mey. (Wulffia), estão representados por apenas uma espécie na área estudada.

Em seu trabalho com a família Asteraceae no Parque Nacional da Serra da Canastra, Minas Gerais, Nakajima e Semir (2001) afirmaram que esta família botânica é a mais rica em número de espécies no referido Parque, com um total de 215 espécies, pertencentes a 64 gêneros e 11 tribos. A tribo Heliantheae encontrou-se representada por 10 gêneros e 37 espécies, dentre elas Wedelia macedoi H. Rob., W. puberula DC., W. subvelutina DC. e Wedelia sp. nov.

Durante a revisão do gênero Aspilia para o Brasil (Santos, 2001), as espécies, A. attenuata (Gardn.) Baker, A. camporum Chod., A. cavalcantei Santos, A. elata Pilger, A. leucoglossa Malme, A. paraensis (Huber) Santos, A. ulei Hieron, são citadas com ocorrência para alguns estados da Amazônia brasileira.

Mondim (1998), trabalhando com a tribo Heliantheae no Rio Grande do Sul, levantou 59 espécies pertencentes a 20 gêneros; onde o gênero mais representativo foi Viguiera (subtribo Helianthinae) com oito espécies, seguido de Acmella e Calea (Neeurolaeninae) com seis; o autor registrou também a ocorrência de Aspilia e Eclipta, com três espécies cada, Melanthera Rohr e Sphagneticola com uma espécie. São feitas referências a quatro espécies da tribo como novos registros para o Brasil, a saber: Acmella psilocarpa R. K. Jansen, Angelphytum grisebachii (Baker) H. Rob., Angelphytum tenuifolium (Hassl.) H. Rob. e Viguiera nudicaulis (Pers.) Baker.

Bringel (2007) estudou a tribo Heliantheae na bacia do rio Paranã, Goiás-Tocantins, reconhecendo 53 táxons; entre eles 10 pertencentes a subtribo Ecliptinae: Acmella uliginosa (Sw.) Cass.; Aspilia attenuata (Gardn.) Baker, A. floribunda (Gardn.) Baker, A. foliacea (Spreng.) Baker, A. leucoglossa Malme; Spilanthes nervosa Chod.; Tilesia baccata (L.) Pruski; Wedelia pallida Gardn., W. souzae H. Rob. e Wedelia sp.1.

De acordo com o que foi exposto, e baseado no fato de Heliantheae ser a tribo das compostas mais freqüente na Amazônia, o presente trabalho reporta novos registros de espécies da subtribo Ecliptinae para a flora da Amazônia brasileira contendo descrições, ilustrações, dados das fenofases, ambientes de ocorrência e de distribuição geográfica dos táxons.

MATERIAL E MÉTODOS

O material botânico foi obtido por meio de empréstimos das exsicatas depositadas nos herbários MG, IAN, HAMAB, INPA, RB e R, acrônimos segundo Holmgren et al. (1990).

As descrições foram baseadas exclusivamente em observações do material herborizado. Para tanto, uma ficha padronizada foi previamente elaborada para manter a ordem das características. Para a análise das estruturas reprodutivas, sempre que necessário, foi efetuada hidratação do material herborizado em água fervente. Os dados de distribuição geográfica, hábitat e etnobotânicos foram obtidos da literatura pertinente às espécies, e dos registros contidos nas etiquetas do material examinado nas coleções dos herbários.

RESULTADOS E DISCUSSÃO

Com base nos exemplares analisados confirmaram-se sete novos registros de espécies da subtribo Ecliptinae ocorrentes nos estados da Amazônia brasileira; dois pertencentes os gêneros Aspilia Thou e Melanthera Rohr. Os gêneros Acmella Rich., Spilanthes Jacq. e Wedelia Jacq. são registrados com uma espécie cada.

1. Acmella uliginosa (Sw.) Cass., Dict. Sci. Nat. 24: 331. 1822.

Figura 1.


Erva, ca. 40 cm alt., anual, ereta, pouco ramificada. Caule cilíndrico, glabro a esparsamente piloso em direção ao ápice; entrenós 37,5 cm compr. Folhas concolores, membranáceas, decussadas, 29,5 x 0,52,6 cm, lanceoladas, ápice agudo, base cuneada, margem levemente serreada; face adaxial glabra, abaxial glabra a esparsamente pilosa nas nervuras; nervação camptódroma-broquidódroma; pecíolo 0,31,2 cm compr., glabro. Capítulos dispostos em capitulescências terminais ou axilares, solitárias ou dispostas ao pares; capítulos 0,60,8 x 0,50,7 cm, cônicos, pedúnculos 24 cm compr., sulcados, glabrescentes a esparsamente pilosos; invólucro unisseriado, brácteas involucrais 45 x 2 cm, ovalado-lanceoladas, ápice agudo, glabro em ambas as faces; receptáculo ca. 5 x 1 cm, cônico, páleas 3-4 x 1 mm, lanceoladas, douradas, glabras, ápice obtuso a retuso. Flores do raio 4, liguliformes a oblanceoladas, pistiladas; corola amarela, ca. 3 mm compr.; ovário 1,52 mm compr., elipsóide, paredes glabras, margem ciliada; estilete ca. 1,5 mm compr., estilopódio pouco conspícuo, ramos estigmáticos menores que 1 mm compr., papilosos internamente. Flores do disco 60100, perfeitas; corola 1,5 mm compr., tubo inconspícuo, limbo glabro, lacínios 4, papilosos internamente; anteras ca. 0,5 mm compr., tecas atro-marrom, base levemente sagitada, apêndice do conectivo ovalado, filete ca. 0,5 mm compr.; ovário 1,5 mm compr., elipsóide, paredes negras, glabro, margem curto-ciliada; ramos estigmáticos ca. 0,5 mm compr., papilosos internamente, estilete 11,5 mm compr., estilopódio conspícuo; carpopódio lateral presente. Cipselas do disco ca. 2 x 0,9 mm, elipsóides, negras, margem curto-ciliada, paredes glabras; cipselas do raio não observadas; pápus ausente em ambas as cipselas.

Material examinado: Brasil. Pará: Marabá, Serra dos Carajás, próximo à transição para a mata, 19.III.1984, fl., fr., A.S.L. da Silva et al. 1870 (MG).

Material adicional examinado: Brasil, Bahia: Anguera: lagoa 5, 12°11'S 39°09'W, 15.IX.1996, fl., E. Melo et al. 1729 (R); Ilhéus, área do CEPEC, Km 22 da rodovia Ilhéus-Itabuna, 03.VI.1981, fl., fr., J.L. Hage & H.S. Brito 914 (RB). CEARÁ: Crato, Centro de Fruticultura do Cariri, 06.VIII.1948, fl., fr., A. Duarte 1286 (RB). Maranhão: Perizes, s.l., 06.VII.1964, fl., fr., G.A. Black et al. 54-16.566 (RB). Pernambuco: Campo de criação de Rio Banco s.l., VIII.1943, fl., fr., L. Ramalho 45 (RB). Rio de Janeiro: Rio Bonito, Braçanã, fazenda das Cachoeiras, 01.XII.1975, fl., fr., P. Laclete 66 (R).

Nomes vulgares: "Botão-de-ouro"; "agrião-do-mato".

Distribuição geográfica: espécie originária da América Tropical que ocorre no sudeste do México, Nicarágua, Costa Rica, Panamá, Bolívia, Guiana, Guiana Francesa, Suriname, Venezuela e no Índia Ocidental (Aristeguieta 1964; Jansen 1985; Cremers e Hoff 1995; Pruski 1997, 2002). No Brasil são freqüentes as citações de ocorrência em estados da região nordeste, como Maranhão, Ceará, Pernambuco, Bahia, atingindo até o sudeste nos estados de Minas Gerais e Rio de Janeiro. O material examinado da Serra dos Carajás constitui a primeira referência desta espécie para o Pará, consequentemente para a Amazônia Oriental.

A espécie floresce de março a agosto, frutificando paralelamente.

Acmella uliginosa é facilmente distinta das demais espécies do gênero pelo hábito ereto, folhas lanceoladas, capítulos radiados pequenos (0,60,8 x 0,50,7 cm), flores do disco com 4 lacínios, cipselas com margem curto-ciliadas e pápus ausente.

2. Aspilia camporum Chodat, Bull. Herb. Boissier, ser. 2. 3(8):720, 1903.

Figura 2.


Subarbusto, ca. 1 m alt., ereto, simples ou ramificado. Caule cilíndrico, hirsuto, entrenós conspícuos, 6,5-7 cm compr. Folhas concolores, subcoriáceas a coriáceas, decussadas, 3,98,5 x 1,63,9 cm, ovalado-deltóides a ovalado-lanceoladas, ápice acuminado, base cuneada, margem serreada; ambas as faces hirsutas, nervação camptódroma-broquidódroma, pecíolo ca. 3 mm compr. Capítulos 1,5 x 1,8 cm, solitários ou dispostos em capitulescências corimbosas no ápice dos ramos, pedúnculo 0,37,6 cm compr., hirsuto; invólucro campanulado, trisseriado; brácteas involucrais 1014 x 33,5 mm, oblongo-lanceoladas a ovalado-lanceoladas, estrigosas, ápice agudo-acuminado, as duas primeiras séries membranáceas, as da ultima série escariosas, margem ciliada; receptáculo plano; páleas ca. 14 x 2 mm, carenadas, lanceoladas, douradas, ápice aristado a caudado, escariosas. Flores do raio 6 a 8, ca. 2 x 0,5 cm, neutras, lanceoladas, amarelas, ápice bilobado, tubo ca. 0,4 cm compr., bem distinto do limbo; ovário estéril, ca. 3-4 mm compr. Flores do disco 30 a 50, ca. 8 mm compr., tubo bem distinto do limbo, lacínios 5, deltóides, glabros; anteras 5-6 mm compr., negras; estilete ca. 1 cm, ramos agudos, pilosos na face externa. Cipselas ca. 3,5 mm compr., oblongas a estreitamente lanceoladas, seríceas, marrons; pápus coroniforme, obscuramente uniaristado.

Material examinado: Brasil, Rondônia, Guajará-Mirim, sub-base do projeto Radam, estrada do Palheta, fronteira Brasil-Bolívia, 28.IV.1976, fl., fr., M.R. Cordeiro 916 (IAN).

Material adicional examinado: Brasil. Mato Grosso do Sul: Miranda, Pantanal Passo do Lontra, próximo do Morro do Azeite, 24.V.1989, fl., fr., J.E. de Paula 3190 (RB). Minas Gerais: Serra de São Vicente, 6.XII.1943, fl., fr., A. Macedo 122 (RB).

Distribuição geográfica: espécie amplamente distribuída no Paraguai. No Brasil encontrava-se citada apenas para os estados de Mato Grosso do Sul e Minas Gerais (Santos, 2001). Neste trabalho é citada pela primeira vez para o estado de Rondônia, registrando-se como uma nova referência para a Amazônia. É provável que essa distribuição disjunta ocorra devido à falta de coletas mais intensas, e a espécie penetre em Rondônia através do Mato Grosso.

Santos (2001) comenta que a espécie foi coletada em ambiente rupestre com flores e frutos nos meses de novembro, dezembro e janeiro. Os exemplares provenientes da Amazônia encontraram-se floridos em abril e maio, portanto sua floração surge com o início das chuvas em dezembro, estendendo-se até o mês de maio.

Aspilia camporum diferencia-se das demais espécies de Aspilia principalmente por apresentar folhas ovaladas de base cuneada, hirsutas, páleas maiores que 1 cm de ápice aristado.

3. Aspilia ulei Hieron., Verh. Bot. Prov. Brandenb., 48: 205, 1907.

Figura 3.


Subarbusto, 11,5 m alt., ereto, pouco ramificado, perene. Caule cilíndrico, estriado, indumento esparsamente estrigoso, às vezes híspido; entrenós terminais 4 9 cm. Folhas ligeiramente discolores, cartáceas, decussadas, 5 10 x 1,54 cm, ovalado-lanceoladas, ápice acuminado, base levemente cuneada, margem serreada; ambas as faces estrigosas, face abaxial pontuada por glândulas, nervação campdódroma-eucampdódroma; pecíolo 57 mm compr. Capítulos dispostos em capitulescências corimbosas no ápice dos ramos; capítulos 0,9-1 x 1,5-1,8cm, pedúnculo 38 cm, hirsuto; invólucro campanulado, bisseriado; brácteas involucrais externas 89 x 2 mm, lanceoladas, ápice agudo, face externa e ápice da face interna híspido-estrigosas, foliáceas, verdes; brácteas internas 78 x 23 mm, obovadas a sub-orbiculares, esparsamente pilosas a glabras, face externa com listras negras, amarelas, ápice agudo a obtuso, escariosas; receptáculo plano; páleas 5 x 2 mm, geralmente lanceoladas, às vezes oblongas, ambas as faces glabras, carenadas, escariosas, douradas, ápice agudo a arredondado, nervura mediana negra. Flores do raio ca. 8, amarelas, neutras, corola ca. 1 x 0.5 cm, ovaladas, glabras, amarelas, ápice curto-bilobado; ovário estéril, ca. 2 mm compr., linear a subcilíndrico, glabro a esparsamente pubérulo. Flores do disco ca. 40, perfeitas, amarelas; corola 56 mm compr., tubo bem distinto do limbo; lacínios 5, pontuados por glândulas na base, pilosos externamente; anteras 22,2 mm compr., tecas negras, apêndice do conectivo agudo-lanceolado, base truncada a curto-sagitada, filete ca. 1 mm compr.; estilete ca. 4 mm compr., estilopódio conspícuo, ramos estigmáticos 1,52 mm compr., densamente papilosos na face interna, curvos na senescência. Cipselas 4 x 2 mm, oblongas a oblanceoladas, 4-costadas, paredes rugosas, esparsamente pilosas, marrons; pápus coroniforme, uniaristado, raramente ausente.

Material examinado: Brasil. Amapá: Município de Amapá, estrada do Igarapé Pacoval, NE de Macapá, 13.XI.1979, fl., fr., D.F. Austin et al. 7385 (MG); estrada do Pacoval, Macapá, margem de estrada, 12.XI.1979, fl., fr., B.Rabelo 143 (RB). Amazonas: Rio Amazonas, s.l., 18.VIII.1948, fl., G.A. Black 48-2.796 (RB); Porto Velho Amazonas, s.l., 4.I.1941, fl., L.P. Xavier 91 (RB). Pará: Almeirim, Munguba, próximo à saída da balsa, 28.X.1985, fl., J.M. Pires & N. Silva s.n. (MG 125.299); Conceição do Araguaia, fazenda Silvana, margem do Rio Araguaia, 28.I.1976, fl., I.P.P. Carauta s.n. (RB 173.208); São Geraldo do Araguaia, Serra das Andorinhas, ladeira do bastão, 06º13'S 48º28'W, 05.VII.1995, fl., fr., I. Aragão & M.N. Bastos 37 (IAN, MG); Rio Itacaiuna, capoeira São Domingos, 12.VI.1949, fr., R.L. Fróes & G.A. Black 24426 (IAN); Região do Rio Jarí, estrada entre Braço e Bandeira, 06.VII.1969, fl., N.T. Silva 2335 (IAN); Nova-Canã dos Carajás, 27.XII.2000, fl., L.C.B. Lobato et al. 2613, MG; Obidos, Fazenda Nazaré 02°03'00''S 55°50'00'', 09.V.1984, fl., fr., I.A. Rodrigues et al. 1109 (IAN). Rondônia: Ilha de Assunção, 31.X.1997, fl., fr., L.C.B. Lobato s.n. (MG 155.967).

Distribuição geográfica: espécie amazônica citada para os estados do Amazonas, Pará e Rondônia (Santos, 2001).

Os espécimes coletados no Amapá encontravam-se identificados como Wedelia sp. no herbário RB e Wulffia sp. no herbário MG. Após análise foi constatado que se tratavam de Aspilia ulei. Dessa forma, a espécie tem seu primeiro registro de ocorrência para o Amapá, neste trabalho.

Coletada em matas, campos de várzea e terrenos baldios. De acordo com Santos (2001) a espécie floresce e frutifica em janeiro e de agosto a novembro. O material examinado neste trabalho corrobora tais afirmações e acresce o mês de dezembro à floração da espécie, o que leva a crer que esta floresça e frutifique o ano inteiro.

Aspilia ulei diferencia-se das demais espécies do gênero por apresentar folhas pontuadas por glândulas na face abaxial; invólucro bisseriado, série interna obovada a suborbicular apresentando listras negras sugerindo glândulas.

4. Melanthera latifolia (Gardn.) Cabrera, Darwiniana 16: 411. 1970.

Figura 4.


Erva, 7080 cm alt., anual, ereta, ramificada. Caule anguloso, profundamente sulcado, glabro a esparsamente estrigoso em direção ao ápice; entrenós terminais 6,514 cm compr. Folhas concolores, membranáceas, opostas, 3,59 x 1,54,5 cm, ovalado-lanceoladas a deltóides, ápice acuminado, base cuneada a deltóide, margem irregularmente serreada; face adaxial esparsamente estrigosa, tricomas concentrando-se nas nervuras na face abaxial, pecíolo 12 cm compr.; nervação campdódroma-eucampdódroma. Capítulos dispostos em capitulescências corimbosas, até 3 capítulos no ápice dos ramos; capítulos 0,91 x 13cm, pedúnculo 47cm compr., estrigoso; invólucro campanulado, bisseriado; brácteas involucrais 57 x 2 mm, ovalado-lanceoladas, ápice agudo-acuminado, face externa estrigosa, face interna glabra, porção superior verde-escura, porção inferior verde-clara, foliáceas; receptáculo convexo; páleas 67 x 2 mm, oblanceoladas a rombóides, ápice estriado, ápice da face externa espaçadamente pubérulo, face interna glabra, uma nervura dorsal proeminente pilosa, escariosas. Flores do raio 9 a 10, neutras; corola 0,91 x 0,40,5 cm, oblonga, tubo pouco distinto do limbo, nervuras da face externa papilosas a pilosas, ápice emarginado a levemente bilobado, lobos pouco pilosos; ovário 11,5 mm compr., linear a levemente tricostado, glabro. Flores do disco ca. de 75; corola 56 mm compr., amarela, lacínios 5, lanceolados, agudos, face externa papilosos a pubérulos, face interna pilosos na margem, tubo bem distinto do limbo; anteras ca. 2 mm compr., tecas negras, apêndice do conectivo deltóide, base curto-sagitada; ovário 1,52 mm compr., linear a subcilíndrico, glabro, esverdeado; estilete ca. 3 mm compr., estilopódio conspícuo, ramos estigmáticos ca. 1,5 mm compr., achatados, ápice agudo, face externa pouco pilosa. Cipselas castanho-escuras a negras, ca. 4 x 2,5 mm, obpiramidais, 4-costadas, paredes glabras a pouco pilosas no ápice; carpopódio pouco conspícuo; pápus ca. 10 cerdas, 1,52 mm compr., dispostas em coroa, barbeladas, caducas.

Material examinado: Brasil. Rondônia: São Francisco do Guaporé, Porto Murtinho, margem do Rio São Miguel, 17.XI.1996, fl., fr., L.C.B. Lobato et al. 1170 (MG).

Material adicional examinado: Brasil. Bahia: Salvador, federação (São Lázaro), 20.VII.1981, fr., H.P. Bautista 501 (RB). Mato Grosso: Posto Pantaneiro, 62Km de Poconé, 30.XII.1982, fl., fr., J.U. Santos & C.S. Rosário 606 (MG). Paraguai: Pedro Juan Caballero s.l., 10.VI.2006, fl., fr., J.M. Silva & E. Barbosa 4783 (RB).

Distribuição geográfica: América do Sul, na Bolívia no Paraguai e na Argentina. No Brasil ocorre nos estados do Ceará, Bahia, Goiás, Mato Grosso e Santa Catarina, geralmente ao longo de rios e savanas inundadas, algumas vezes em meio a florestas (Baker, 1884; Wagner e Robinson, 2001; Freire, 2005).

Melanthera latifolia é citada para estados do nordeste, centro-oeste e sul do Brasil. Inclui-se neste trabalho sua ocorrência em Rondônia, de modo que é apresentada a primeira citação para este estado.

M. latifolia distingue-se de M. nivea, outra espécie do gênero que também ocorre na Amazônia, por apresentar flores do raio amarelas.

5. Melanthera nivea (L.) Small., Fl. S.E. U.S. 1251, 13440, 1903.

Figura 5.


Erva a subarbusto, 0,52 m alt., anual, ereto a subescandente, pouco ramificado. Caule cilíndrico a ligeiramente angular, levemente estriado, acinzentado a canescente, densamente híspido-estrigoso em direção ao ápice; entrenós 310 cm compr. Folhas levemente discolores, membranáceas a subcoriáceas, decussadas, 611 x 36 cm, geralmente deltóides ou hastadas, ápice acuminado-caudado, base truncada a levemente cuneada, margem irregularmente serreada; espaçadamente estrigosas na face adaxial, densamente estrigosas na face abaxial, nervação camptódroma-broquidódroma. Capítulos dispostos em capitulescências dicasiformes no ápice dos ramos; capítulos discóides, 0,50,7 x 11,2 cm, pedúnculos 29 cm compr., sulcados, híspido-estrigosos; invólucro hemisférico, bisseriado, brácteas involucrais, 56 x 23 cm, ovalado-lanceoladas, externamente estrigosas, ápice agudo, verde-escuro; receptáculo convexo, páleas ca. 5 x 1,52 mm, oblanceoladas a rombóides, face externa pubérula, face interna glabra, cimbiformes a carenadas, estriadas, marrom-douradas, ápice acuminado. Flores 20 a 90, perfeitas; corola 56 mm compr., alva, tubo bem distinto, limbo 45 mm compr., pontuado por glândulas, lacínios 5, ca. 1 mm compr., agudos, papilosos em ambas as faces; anteras 22,5 mm compr., tecas atro-marrom, excedendo a corola na senescência, apêndice do conectivo amarelado, agudo-acuminado, base curto-sagitada; ovário 1,52 x 1 mm, obovado a obpiramidal, 3-costado, glabro, ápice levemente fimbriado; estilete 35 mm compr., estilopódio conspícuo, alaranjado, ramos estigmáticos 1,52 mm compr., agudos, pilosos, curvos na senescência. Cipselas 2-3 x 1,5-2 mm, geralmente obpiramidais, 4-costadas, às vezes comprimidas, glabras, ápice truncado, fimbriado, marrom; carpopódio ausente; pápus 12 mm compr., três a cinco cerdas, caduco.

Material examinado: Brasil. Amapá: Estrada Magazão/Macapá, 0°9'S, 51°19'W, próximo à cidade de Magazão, 26.III.2001, fl., L.A. Pereira et al. 364 (HAMAB). Amazonas: s.l., XII.1912, fl., fr., J.G. Kulhmann s.n., (RB 2.867); Rio Solimões, s.l., s.d., fl., G.T. Prance 17365 (RB); Nova Esperança, Rio Solimões, 24.I.1924, fr., J.G. Kuhlmann 122, (RB); Rio Branco s.l., XII.1912, fl., G.T. Prance 17365 (RB); Uarini, praia a beira do Rio Solimões, próximo às comunidades de São João e Marirana, 02°38'S e 65°21'W, 01.II.2001, fl., fr., F.M. Scarda & S.F. Rocha 52 (INPA). Pará: Estrada entre Gurupá e serraria Xingu, 06.II.1979, fl., fr., N.T. Silva & C. Rosário 5015 (MG); Município de Afuá, Rio Marajozinho, 02.IX.1992, fl., fr., U.N. Maciel & M.R. Santos 1834 (MG); Região de São Joaquim de Itaquara, Rio Tocantins, 18.XII.1960, fr., E. Oliveira et al. 242 (IAN).

Material adicional examinado: México: 6km ao sul de Pomuch, Campeche-Mérida, 23.XI.1986, fl., fr., E. Cabrera 12748 (RB).

Nome vulgar: "Caruarana".

Distribuição geográfica: Sudeste dos Estados Unidos, México, América Central, Antilhas, Índia Ocidental. Na América do Sul é citada para o Equador, Colômbia, Peru, Venezuela, Guiana Venezuelana, Guiana, Guiana Francesa (Wagner e Robinson, 2001; Brako e Zarucchi 1993; Aristeguieta, 1964; Parks, 1973; Pruski, 1997). No Brasil é mencionada pela primeira vez, neste trabalho, para os estados do Amapá, Amazonas e Pará.

Nas coleções estudadas, frequentemente esta espécie havia sido erroneamente identificada como Wulffia baccata (L.) Kuntze (Tilesia baccata), talvez pela semelhança no hábito e na morfologia do capítulo, como forma e indumento do invólucro. Entretanto, Melanthera nivea distingue-se de T. baccata através da coloração branca das flores, aspecto truncado do ápice da cipsela e presença de pápus cerdoso, caduco. Também, Melanthera nivea, pode ser diferenciada de M. latifolia, pelas flores brancas e a ausência de flores do raio.

6. Spilanthes nervosa Chod., Bull. Herb. Boissier ser. 2 (no. 3): 724. 1903.

Figura 6.


Erva, 30 a 35 cm alt., ereta ou procumbente, pouco ramificada. Caule sublenhoso na base, sulcado, glabro a esparsamente piloso em direção ao ápice; entrenós curtos, 12 cm compr. Folhas concolores, cartáceas, decussadas, 66,5 x 0,5 cm, lineares, sésseis, ápice agudo, base cuneada, margem inteira; ambas as faces glabras, nervação hifódroma. Capítulos discóides, solitários; ca. 1 x 1 cm; pedúnculo 1620 cm compr., glabros; invólucro hemisférico, unisseriado; brácteas involucrais verdes, ca. 6 x 23 mm, ovalado-lanceoladas, ápice agudo, margem inteira, face externa pilosa, face interna glabra; receptáculo 4 x 2 mm, cônico; páleas marrom-escuras, ca. 5 x 2 mm, oblanceoladas, cimbiformes, ápice obtuso papiloso, estriadas, membranáceas, glabras em ambas as faces. Flores ca. 90, branco-amareladas; corola ca. 3 x 1,5 mm, limbo bruscamente alargado em relação ao tubo; lacínios 5, ca. 1 mm compr., deltóides, ambas as faces papilosas; anteras ca. 1,5 mm compr., tecas marrom, apêndice do conectivo ovalado, base curto-sagitada; ovário 2,53 x 1,5 mm, linear a subcilíndrico, paredes seríceas; estilete ca. 2 mm compr., estilopódio conspícuo, ramos estigmáticos ca. 1 mm compr., truncados, papilosos internamente. Cipselas ca. 2,5 x 1,5 mm, obovóides, seríceas, comprimidas lateralmente a levemente tricostadas, castanho-escuras, carpopódio lateral conspícuo; pápus ca. 1,5 mm compr., biaristado, aristas iguais, seríceas, persistentes.

Material examinado: Brasil. Pará: Campos do Ariranha, 13.XII.1910, fl., A. Ducke s.n. (MG 11.439); Sete Varas em direção ao Rio Curuá, 54°92'W 0°95'S, 04.VIII.1981, fl., fr., J.J. Strudwick et al. 4103 (MG).

Material adicional examinado: Brasil. Distrito Federal: Brasília, área do Horto botânico, 05.XI.1966, fl., fr., A.P. Duarte 10055 (RB). Minas Gerais: Paracatu, s.l., 14.X.1965, fl., A.P. Duarte 9282 (RB). Mato Grosso: Diamantino, linhas telegráficas do Mato Grosso ao Amazonas, X.1914, fl., fr., s.col. (R 1.551). Mato Grosso do Sul: Rio Brilhante, rodovia BR 267, 21º46'W 54º21'W 22.X.1970, fl., G. Hatschbach 25018 (RB).

Distribuição geográfica: espécie predominantemente sul americana, citada para a Colômbia, Guiana Venezuelana, Bolívia, Venezuela e Paraguai. No Brasil pode ser encontrada no Amazonas, Distrito Federal, Mato Grosso, Minas Gerais e Mato Grosso do Sul (Aristeguieta, 1964; Jansen, 1981; Hind, 1993; Pruski, 1997; Bringel, 2007).

Na revisão do gênero Spilanthes, Jansen (1981) cita apenas o estado do Amazonas como área de ocorrência desta espécie no norte do Brasil. O exemplar analisado neste trabalho, oriundo do estado do Pará, constitui a primeira referência de Spilanthes nervosa para a Amazônia Oriental.

A espécie floresce de agosto a novembro ocasionalmente, estendendo-se até dezembro, frutificando a partir de novembro.

7. Wedelia calycina Rich., Syn. Pl. 2: 490. 1807.

Figura 7.


Arbusto, 0,7-1,5 m alt., perene, ereto, bastante ramificado. Caule cilíndrico, pouco estriado, híspido; entrenós terminais 49 cm compr. Folhas discolores, cartáceas, decussadas, 4,512 x 26 cm, ovaladas a ovalado-lanceoladas, ápice acuminado a cuspidado, base arredondada a atenuada, margem denticulada a levemente serreada; ambas as faces estrigosas, mais densamente na face abaxial; pecíolo 0,52 cm compr.; nervação campdódroma-eucampdódroma. Capítulos dispostos em capitulescências dicasiformes, até três capítulos, ou solitários; capítulos 0,91 x 1 cm, pedúnculos ca. 2 cm compr., híspido-estrigosos; invólucro campanulado, bisseriado; brácteas involucrais externas verdes 78 x 3 mm, lanceoladas, foliáceas, estriadas, face externa estrigosa, face interna estrigosa na porção superior, ápice agudo; brácteas internas marrom a douradas 78 x 3 mm, obovado-oblongas, escariosas, face externa pubérula, face interna glabra, conspicuamente estriadas, ápice obtuso, ciliado; receptáculo plano; páleas 67 x 1 mm, lineares, cimbiformes, ápice agudo, puberulento, escariosas, uma nervura dorsal proeminente pilosa, ambas as faces glabras. Flores do raio 8 a 13, pistiladas; corola amarela ca. 1 x 0,5 cm, obcordiforme a oblanceolada, limbo glabro, ápice bilobado, lobos ca. 1 mm compr.; ovário ca. 3 mm compr., cilíndrico, glabro; estilete 3,54 mm compr., estilopódio ausente; ramos estigmáticos ca. 2 mm compr., agudos, curvos, seríceos. Flores do disco 40 a 80, perfeitas; corola amarela ca. 5 mm compr., lacínios 5, ca. 0,5 mm compr., face externa pilosa, margem da face interna pilosa; anteras ca. 2 mm compr., tecas marrom-claras, apêndice do conectivo deltóide, base curto-sagitada; ovário marrom, ca. 3 mm compr., cilíndrico a comprimido lateralmente, seríceo; estilete ca. 4 mm compr., estilopódio conspícuo, ramos estigmáticos ca. 2 mm compr., agudos, pilosos externamente. Cipselas maduras dimórficas, marrom; do raio ca. 4 x 2,5 mm, oblongo-obovadas a obcônicas, tricostadas, seríceas, pontuada por glândulas, margem alada apenas na porção superior; do disco 34 x 0,5 mm, subcilíndricas ou levemente comprimidas, margem não alada, densamente seríceas no ápice glabras na base; carpopódio ausente; pápus de ambas 0,51 mm compr., coroniforme, fimbriado.

Material examinado: Brasil. Amazonas: Alto do Rio Branco, junto ao igarapé Flechal, s.d. est., W.A. Rodrigues 181 (RB). Acre: Rio Branco, s.l., VIII.1909, fl., fr., Ule 8853 (MG); Rio Branco, Ilha de mata Ailan, junto ao igarapé Flechal, 28.XI.1954, est., W.A. Rodrigues 181 (RB). Pará: Santarém, Cacual Grande, s.d./1950, fr., J.M. Pires s.n. (IAN 73.649). Roraima: Alto Surumu, Serra da Memória, próximo à fazenda Triunfo, 29.IV.1980, fl., fr., I.A. Rodrigues & M. Dantas et al. 720 (IAN); Boa Vista, 65Km NW, raio de 15km de Taiano, 11.X.1977, fl., fr., L. Coradin & M.R. Cordeiro 621 (RB); Dormida, próximo a Serra da Lua, 15.I.1969, fl., G.T. Prance et al. 9281, (RB); Rio Cotingo, aldeia do contão, Serra do Quixadá, entre as lages da serra, 08.III.1964, fl., M. Silva 141 (MG); 65 km NW de Boa Vista, dentro de um raio de 15km para a vila de Taiano, 11.X.1977, fl., L. Coradin & M.R. Cordeiro 621 (IAN).

Material adicional examinado: Guiana, Kanutu , Mts. Maipoima, campo 3, em Tsikoma 03°22'N 59°30'W, 20.XI.1987, fl., M.J. Jansen-Jacobs 1073 (RB). PERU: Loreto, distrito Indiana, quebrada Yanayacu, 08.I.1977, fl., Mc Daniel & M. Rimachi 21094 (RB).

Distribuição geográfica: América Central, Antilhas, Colômbia, Venezuela, Guiana, Peru e Índia Ocidental. No Brasil era citada para os estados do: Amazonas, Pará e Maranhão (Baker, 1884; Aristeguieta, 1964; Strother, 1991; Pruski, 1997).

Neste trabalho é feito o primeiro registro desta espécie para os estados do Acre e Roraima.

Wedelia calycina habita terras baixas, savanas e florestas secundárias ou áreas degradadas. Encontra-se florida praticamente o ano inteiro, frutifica intensamente de agosto a outubro.

É distinta das demais espécies estudadas por apresentar folhas cartáceas, estrigosas de ápice acuminado a cuspidado, cipselas do raio com margem subalada e pápus coroniforme não aristado.

AGRADECIMENTOS

Os autores agradecem ao Museu Paraense Emílio Goeldi pelo uso das instalações e equipamentos; à Coordenação de Apoio de Pessoal de Nível Superior (CAPES) pela concessão de bolsa ao primeiro autor; aos pesquisadores Roseli Farias Melo de Barros e Ricardo Secco, pela leitura do manuscrito; ao ilustrador botânico Carlos Alvarez pela confecção da ilustração do hábito das espécies.

BIBLIOGRAFIA CITADA

Recebido em 18/06/2009

Aceito em 05/02/2010

  • Aristeguieta, L. 1964. Flora of Venezuela: Compositae v. 10. Parte II. Special edition of the Botanical Institution, Caracas, Venezuela. 600p. (In Spanish, with abstract in English).
  • Baker, J.G. 1884. Compositae I. Helianthoideae. In: Martius, C.F.P.; Urban, I.; Eichler, (eds.). Flora Brasiliensis, Leipzig, 6(4): 19-268. (In latin).
  • Brako, L. & Zarucchi, J. L. 1993. Catalog of the Angiosperms and Gymnosperms of the Peru: Asteraceae. In: Monographs in Systematic Botany from the Missouri Botanical Garden Missouri Botanical Garden, St. Louis. 45: 103 189. (In Spanish).
  • Bremer, K. 1994. Asteraceae: cladistics and classification Timber Press, Portland, Oregon, 752pp.
  • Bringel - JR., J.B. 2007. The tribe Heliantheae Cassini (Asteraceae) in the Basin of the Paranã (GO, TO) River Dissertação de mestrado. Universidade de Brasília, Brasília, Distrito Federal. 152p. (In portuguese, with abstract in english).
  • Cremers, G.; Hoff, M. 1995. Taxonomic survey of the plants of the French Guayana V The Dicotiledons. v. 23. part. 1: Acanthaceae at the Bixaceae. Collection Patrimoines Naturels. Série Patrimonie Gènetique, Paris.225p. (In french).
  • Freire, S.E. 2005. Catalogue of Asteraceae of Chacoan Plain Argentina. Compositae Newsletter 43.
  • Hind, D.J.N. 1993. New Compositae from the Serra do Grão Mogol (Mun. Grão Mogol, Minas Gerais, Brazil) and the surrounding area. Kew Bulletin 49(3): 511-522.
  • Holmgren, P.K.; HOMGREN, N.H.; BARNET, L.C. 1990. Index Herbariorum 8.ed. part. I: The Herbaria of the World. New York: New York Botanical Garden. 452pp.
  • Jansen, R.K. 1981. Systematics of Spilanthes (Compositae: Heliantheae). Systematic Botany 6(3): 231 257.
  • __________. 1985. The systematics of Acmella (Asteraceae Heliantheae). Systematic Botany Monographs 8: 1 115.
  • Karis, P.O. 1993. Morphological phylogenetics of the Asteraceae-Asteroideae, with notes on character evolution. Plant Systematics Evolution 186: 69-93.
  • _________. & Ryding, O. 1994. Tribe Heliantheae. In: Bremer, K. Asteraceae: cladistics and classification Timber Press, Portland, Oregon. p. 559-624.
  • Magenta, M.A.G. 1998. The subtribes Ambrosiinae, Galinsoginae e Coreopsinae (Heliantheae - Asteraceae) in São Paulo State Dissertação de mestrado. Universidade de São Paulo, São Paulo, 134p. (In Portuguese, with abstract in english).
  • Mondim, C.A. 1998. The survey of the tribe Heliantheae Cass. (Asteraceae) sensu strictu in the Rio Grande do Sul, Brasil Tese de Doutorado. Pontifícia Universidade Católica do Rio Grande do Sul, Porto Alegre, 351p. (In portuguese, with abstract in english).
  • Nakajima, J.N.;Semir, J. 2001. Asteraceae on the Parque Nacional da Serra da Canastra, Minas Gerais, Brasil. Revista Brasileira de Botânica 24(4): 471- 478. (In portuguese, with abstract in english).
  • Parks, J.C. 1973. A revision of North American and Caribbean Melanthera (Compositae). Rhodora 75 (802): 169 210.
  • Pruski, J.F. 1996. Compositae of the Guayana highland: XI. Tuberculocarpus gen. nov. and some other Ecliptinae (Heliantheae). Novon 6(4): 404-418.
  • __________. 1997. Asteraceae. In: Steyermark, J. . Flora of the Venezuelan Guayana: Araliaceae-Cactaceae 3. Missouri Botanical Garden. St. Louis, 1997, p. 177-393.
  • __________. 2002. Asteraceae (Composite Family). In: Mori, S.A. et al Guide to the Vascular of Central French Guiana Part. 2 Dicotiledons The New York Botanical Garden Press, New York: 776pp.
  • Robinson, H. 1981. A Revision of the Tribal and Subtribal limits of the Heliantheae (Asteraceae). Smithsonian Contribution to Botany 51: 1-52.
  • Santos, J.U.M. 2001. The genus Aspilia Thou in Brasil. Funtec, Belém PA, 301pp. (In portuguese).
  • Strother, J.L. 1991. Taxonomy of Complaya, Elaphandra, Iogeton, Jefea, Wamalchitamia, Wedelia, Zexmenia and Zyzyxia (Compositae-Heliantheae-Ecliptinae). Systematic Botany Monographs 33.
  • Wagner, L.W.; Robinson, H. 2001. Lipochaeta and Melanthera (Asteraceae: Heliantheae subtribe Ecliptinae): establishing their natural limits and a synopsis. Brittonia 53(4): 39-561.
  • Woodson, R.E. et al 1975. Flora of Panama. Part. IX. Family 184. Compositae. Annals of the Missouri Botanical Garden 62(4): 835 1321.
  • 1
    Parte da dissertação de mestrado do primeiro autor, desenvolvida no Curso de Mestrado em Botânica Tropical do Museu Paraense Emílio Goeldi/Universidade Federal Rural da Amazônia.
  • Datas de Publicação

    • Publicação nesta coleção
      04 Out 2010
    • Data do Fascículo
      Set 2010

    Histórico

    • Recebido
      18 Jun 2009
    • Aceito
      05 Fev 2010
    Instituto Nacional de Pesquisas da Amazônia Av. André Araujo, 2936 Aleixo, 69060-001 Manaus AM Brasil, Tel.: +55 92 3643-3030, Fax: +55 92 643-3223 - Manaus - AM - Brazil
    E-mail: acta@inpa.gov.br