Acessibilidade / Reportar erro

Michel Foucault, a política do corpo e a expansão da anatomia moderna

Michel Foucault, la politique du corps et l'expansion de tanatomie moderne

Michel Foucault, body politics and the rise and expansion of modera anatomy

Resumos

A Nova Ciência e as artes experimentaram um grande desenvolvimento na Holanda do século XVII. Os anfiteatros de anatomia de Leiden, Delft e Amsterdã tiveram uma relevância especial nesse desenvolvimento. Esses anfiteatros foram importantes centros culturais de artes e ciências, pontos de encontro de artistas e cientistas e locais abertos a eventos públicos. Qual o papel da anatomia no surgimento e expansão da ciência moderna? Muitos estudiosos acreditam que a religião, melhor dizendo, a moralidade, fazia forte objeção à anatomia, mas, se assim for, fica difícil explicar por que os anfiteatros de anatomia alcançaram tamanha significação. A tese de Michel Foucault é a de que não houve impedimento por parte da religião e da moral, e sim um antagonismo entre dois discursos médicos, o da clínica (do lado da vida) e o da anatomia (do lado da morte). Este artigo examina a tese de Foucault, investigando as práticas e regulamentos da anatomia na Itália, Holanda, Inglaterra e França pré-modernas. As conclusões sugerem que, além do antagonismo dos discursos médicos, também tiveram importância as opiniões conflitantes a respeito do ensino, das condições do progresso científico e, principalmente, o interesse do governo na anatomia. A questão de se os padrões morais foram um obstáculo ao progresso da ciência relacionava-se essencialmente a uma política do corpo.


La nouvelle science et les arts ont connu un grand développement en Hollande au XVIIème siècle, Les amphithéâtres d'anatomie de Leiden, de Delft et d'Amsterdam ont joué un rôle tout spécial dans ce développement. Ces amphithéâtres constituèrent alors d'importants centres cuSturels consa» crés aux arts et aux sciences, des carrefours ou se rencontraient les artistes et les scientifiques, des lieux ouverts aux événements publies, Quel fut le rôle de l'anatomie dans rapparition et l'expansion de la science moderne? Beaucoup de spécialistes affirment que la religion, ou plutôt la moralité opposait de fortes objections à l'anatomie. Mais alors il est difficile d'expli-quer pourquoi les amphithéâtres atteignirent une telle signification, Selon Michel Foucault, Tobstacle ne provenait pas de la religion ou la rnorale mais bien plutôt de Fantagonisme qui opposait alors deux discours médicaux: ceiui de la clinique (du côté de la vie) et celui de l'anatomie (du côté de la mort). Cet article analyse la thèse de Foucault à partir de l'examen des règlements qui s'appliquaient à l'anatomie aussi bien en liaíie qu'en Hollande, en Angleterre et en France à l'époque pré-moderne. Les conclusions conduisent à penser que des facteurs autres que Fantagonisme des discours médicaux ont joué un rôle important: le conflit des opinions concernanf l'enseignement ou les conditions nécessaires au progrès scientifique et, prin-cipalemem, ('intérêt du gquvernement pour Fanatomie. Si les valeurs mora-les ont constitué un obstacle au progrès dc la science. il s'agit )à d'une question ayant trait essentiellement à la politique du corps.


The New Science and the arts flourished vigorously in the seventeenth century Netherlands. Of special importance were the anatomical theatres in Leiden. Delft and Amsterdam. These theatres were important cultural centres in the sense that they centres of arts ans sciences, meeting places for artists and scientists, and places with a public function.What role did anatomy played in the rise and expansion of modem science. Many scholars assume that religion, and more generally speaking. morality, was strongly opposed to anatomy, but then it is difficult to explain how anatomy and anatomical theatres could be of such central significance. It is Michel Foucault^ thesis, however, that there was no hindrance by religion and morality, but an antagonism between two medicai discourses, the clinicai (life) and the anatomical (death), This thesis is tested by exploring anatomy practices and regulations in early modem Italy, Holiand, Engiand and France, The results indicate that, not only antagonism between medicai discourses, but also conflicting opinions on teaching and the conditions for scientific progress, and, most of ali, the interest taken by government in anatomy, played a part. The question as to whether moral standards were a hindrance to the advance of science, was primarily dependent on body polities.


Michel Foucault, a política do corpo e a expansão da anatomia moderna

Michel Foucault, body politics and the rise and expansion of modera anatomy

Michel Foucault, la politique du corps et l'expansion de tanatomie moderne

Janc. C. Rupp

RESUMO

A Nova Ciência e as artes experimentaram um grande desenvolvimento na Holanda do século XVII. Os anfiteatros de anatomia de Leiden, Delft e Amsterdã tiveram uma relevância especial nesse desenvolvimento. Esses anfiteatros foram importantes centros culturais de artes e ciências, pontos de encontro de artistas e cientistas e locais abertos a eventos públicos. Qual o papel da anatomia no surgimento e expansão da ciência moderna? Muitos estudiosos acreditam que a religião, melhor dizendo, a moralidade, fazia forte objeção à anatomia, mas, se assim for, fica difícil explicar por que os anfiteatros de anatomia alcançaram tamanha significação. A tese de Michel Foucault é a de que não houve impedimento por parte da religião e da moral, e sim um antagonismo entre dois discursos médicos, o da clínica (do lado da vida) e o da anatomia (do lado da morte). Este artigo examina a tese de Foucault, investigando as práticas e regulamentos da anatomia na Itália, Holanda, Inglaterra e França pré-modernas. As conclusões sugerem que, além do antagonismo dos discursos médicos, também tiveram importância as opiniões conflitantes a respeito do ensino, das condições do progresso científico e, principalmente, o interesse do governo na anatomia. A questão de se os padrões morais foram um obstáculo ao progresso da ciência relacionava-se essencialmente a uma política do corpo.

ABSTRACT

The New Science and the arts flourished vigorously in the seventeenth century Netherlands. Of special importance were the anatomical theatres in Leiden. Delft and Amsterdam. These theatres were important cultural centres in the sense that they centres of arts ans sciences, meeting places for artists and scientists, and places with a public function.What role did anatomy played in the rise and expansion of modem science. Many scholars assume that religion, and more generally speaking. morality, was strongly opposed to anatomy, but then it is difficult to explain how anatomy and anatomical theatres could be of such central significance. It is Michel Foucault^ thesis, however, that there was no hindrance by religion and morality, but an antagonism between two medicai discourses, the clinicai (life) and the anatomical (death), This thesis is tested by exploring anatomy practices and regulations in early modem Italy, Holiand, Engiand and France, The results indicate that, not only antagonism between medicai discourses, but also conflicting opinions on teaching and the conditions for scientific progress, and, most of ali, the interest taken by government in anatomy, played a part. The question as to whether moral standards were a hindrance to the advance of science, was primarily dependent on body polities.

RESUME

La nouvelle science et les arts ont connu un grand développement en Hollande au XVIIème siècle, Les amphithéâtres d'anatomie de Leiden, de Delft et d'Amsterdam ont joué un rôle tout spécial dans ce développement. Ces amphithéâtres constituèrent alors d'importants centres cuSturels consa» crés aux arts et aux sciences, des carrefours ou se rencontraient les artistes et les scientifiques, des lieux ouverts aux événements publies, Quel fut le rôle de l'anatomie dans rapparition et l'expansion de la science moderne? Beaucoup de spécialistes affirment que la religion, ou plutôt la moralité opposait de fortes objections à l'anatomie. Mais alors il est difficile d'expli-quer pourquoi les amphithéâtres atteignirent une telle signification, Selon Michel Foucault, Tobstacle ne provenait pas de la religion ou la rnorale mais bien plutôt de Fantagonisme qui opposait alors deux discours médicaux: ceiui de la clinique (du côté de la vie) et celui de l'anatomie (du côté de la mort). Cet article analyse la thèse de Foucault à partir de l'examen des règlements qui s'appliquaient à l'anatomie aussi bien en liaíie qu'en Hollande, en Angleterre et en France à l'époque pré-moderne. Les conclusions conduisent à penser que des facteurs autres que Fantagonisme des discours médicaux ont joué un rôle important: le conflit des opinions concernanf l'enseignement ou les conditions nécessaires au progrès scientifique et, prin-cipalemem, ('intérêt du gquvernement pour Fanatomie. Si les valeurs mora-les ont constitué un obstacle au progrès dc la science. il s'agit )à d'une question ayant trait essentiellement à la politique du corps.

Texto completo disponível apenas em PDF.

Full text available only in PDF format.

1 J. de la Court, Politike Dircoursen , Amsterdã, 1662, pp. 46-7 e 78.

2 Em 1622, Amsterdã tinha cerca de 105 mil habitantes. Leiden tinha 45 mil e Delft 23 mil. Leiden e Delft situam-se entre Amsterdã e Haia/Roterdã.

3 Ver J. C. C. Rupp, "Matters of Life and Death: The Social and Cultural Conditions of the Rise of Anatomical Theatres, with Special Reference to the Seventeenth Century Netherlands", History of Science, vol. 28, n° 81, 1990, pp. 263-87, parte 3.

4 Reinier (Regnerus) de Graaf, Opera Omnia, Leiden, 1677 (em holandês: Alie de wercken, zo in de ontleedkunde ais andere deelen der medicynen, Amsterdã, 1686); The Collected Letters of Antoni van Leeuwenhoek. Alie de brieven van Antoni van Leeuwenhoek, Amsterdã, 1939-1979, 10 vols; J. van Horne, Microcosmos seu brevis manuductio ad historiam corporis humani, Leiden, 1660; F. D. Sylvius. Opera medica, Amsterdã, 1630 (2a ed., 1679, 3a ed., 1695); H. Boerhaave e B. S. Albinus, Andreae Vesalii, invictissimi Caroli V. Imperatoris mediei, opera omnia anatômica & chirurgia, tomos I-II, Leiden, 1725; Nicolaus Petreus Tulp(ius), Observa-tionum Medicarum, Amsterdã, 1641 (mais tarde, edições ampliadas, Observationes medicae, Amsterdã, 1652, 1672, 1685, 1716); Frederik Ruysch, Opera Omnia anatomica-medico-chirur-gica, Amsterdã, 1737, 5 vols. (em holandês: Alie de ontleed-genees-en heelkundige werken, Amsterdã, 1744, 3 vols.); J. Swammerdam, Tractatus physico-anat.-medicus de respiratione usuque pulmonum, Leiden, 1667; J. Swammerdam, Historia insectorum generalis, Leiden, 1669; J. Swammerdam, Miraculum naturae, sive uteri muliebris fabrica, etc., Leiden, 1672; J. Swammerdam, Ephemeri vita of afbeeldingh van's menschen leven, vertoont in de wonderbaar-lijcke en nooyt gehoorde historie van het vliegent ende een-dagh-Levent haft of oever-aas, Leiden, 1675; J. Swammerdam, Bíblia naturae (Bijbel der Natuure), editado por H. Boerhaave e H. D. Gaudius, Leiden, 1737/1738, 3 vols.

5 O quadro de Rembrandt, "A Lição de Anatomia do Dr. Tulp" (1632) está no Museu Mauritshuis de Haia; G. Bidloo, Anatomia humani corporis, centum et quinque tabulis per artificiosissimum G. de Lairesse ad vivum delineatis illustrata, Amsterdã, 1685 (em holandês: Ontleding des Menschelyken Lichaams. Gedaan en beschreeven door Govard Bidloo. Uitgebeeld, naar het leeven. in honderd en vijf aftekeningen. door de heer Gerard de Lairesse, Amsterdã, 1690). A conferência inaugural de Bidloo, em 1688, em Haia, está incluída na edição holandesa como uma Introdução. F. Ruysch, Museum Anatomicum Ruyschianum sive catalogus rariorum. Amsterdã. 1691 (2 a ed., 1721,3' ed .. 1737); F. Ruysch, Thesaurus Anatomicus, Amsterdã, 17021716. 10 vols. Para os pintores de Leiden. ver I. Bergstrôm. Dutch Still-Life Painting in the Seventeenth Century. Londres, 1956. pp. 154-90; Cornelis de Man. The anatomicallesson of Dr. Cornelis's Gravesande (1681, Oude en Nieuwe Gasthuis at Delft). De Man participou de um grupo chamado "Os Pintores de Igreja de Delft". Entre eles. Carel Fabritius e. mais tarde. Johannes Vermeer. fizeram experiências com perspectiva e lentes de vários focos. como a teleobjetiva e a grande-angular. Ver A. K. Wheelock. Perspective. Optics and Delft Artists around 1650, Nova Iorque, 1977; J. M. Montias. Artists and Artisans in Delft. Princeton, 1982: W. A. Liedtke. Architectural Painting in Delft. Doornspijk. 1982; Dutch Church Painters. Saenredam's "Great Church at Haarlem" in contexto National Gallery of Scotland, Edinburgo. 1984: J. M. Montias. Vermeer and his Milieu . A Web of Social History. Princeton, 1989. Os pintores de Delft eram a vanguarda do século XVII.

6 Ver M. Foucault. La Naisance de la Clinique: Une Archeologie du Regard Medical. Paris, 1963: M. Foucault. The Birth of lhe Clinic, An Archeology of Medical Perception. Londres. Routledge, 1973, pp. 124-48; M. Foucault, O Nascimento da Clínica. Rio de Janeiro. Forense-Universitária, 1980.

7 Uma importante literatura nesse campo é constituída por: B. Farrington. "The Last Chapter of the De Fabrica of Vesalius". Transactions of the Royal Society of South Africa, vol. 20. 1932. pp. 1-14; F. J. Cole, A History of Compara tive Anatomy. From Aristotle to the Eighteenth Century , Londres, 1944; C. Singer. Vesalius on the Human Brain, Londres. 1952; W. S. Heckscher, Rembrandt's Anatomy ofDr. Nicolaas Tulp. An Iconological Study. Nova Iorque. 1958; C. D. O·Malley. Andreas Vesalius of Brussels. Los Angeles, 1964, pp. 1-20, incluindo uma tradução do Prefácio do De Fabrica de Vesalius de 1543. pp. 317-24; L. Edelstein. Ancient Medicine, organizado por Owsei e C. L. Temkin. Baltimore. The Johns Hopkins Press. 1967;

M. Foucault, The Birth of the Clinic. ... .; A. B. de Vries et alli, Rembrandt in het Mauritshuis, Alphen aan de Rijn. 1978. p. 94f; J. 1. Bylebyl, "The School ofPadua: Humanistic Medicine in the Sixteenth Century", in C. Webster. org., Health, Medicine and Mortality in the Sixteenth Century. Londres, 1979, pp. 335-70; D. L. Hodges. Renaissance Fictions ofAnatomy. Amherst. 1985.

8 B. Farrington. "The Last Chapter... " .p. 1.

9 A. Vesalius, Epistola de radicis chynae decocto, Basiléia. 1546 (em holandês: Brief behelzende de aanwending van het decoct van chynawortel, Amsterdã, 1915). Opuscula selecta neerlandicorum de arte medica III. Ver Brief chynawortel, p. 70 (tradução de minha autoria).

10 Durante séculos têm sido usadas traduções (em latim) de traduções (em árabe) dos textos clássicos gregos. e traduções para o latim de textos originais árabes. Os textos gregos. além disso. foram em grande parte publicados na forma de um comentário, os chamados articella. Ver P. M. Jones. Medieval Medical Miniatures, Londres, 1984, pp. 23-4 . A leitura realizada durante as dissecações era, em parte. puramente simbólica. Pode-se dizer que, de modo geral. os novos cientistas tomavam uma atitude de descrença em relação ao que estava escrito. acreditando apenas em suas observações. Simon Stevin pensava que as observações sobre as quais se basearam as obras clássicas estivessem perdidas. Ver S. Stevin, De Wysentyt, 1608: The Age of the Sages. in The Principie Works of Simon Stevin, vols. 1-5, Amsterdã, 1955-1966, p. 593.

11 Ver E. A. Underwood. "The Early Teaching of Anatomy at Padua with Special Reference to a Model of the Anatomical Theatre", Annals of Science, 1963, vol. 19. pp. 1-26: H. J. Witkam. lets over Pieter Paaw en zijn Theatrum Anatomicum en over het bouwen van de anatomieplaats en de blibliotheek. Leiden. 1967: Th. H. L. Scheurleer. "Un amphitéâtre d'anatomie moralisée". in Th. H. L. Scheurleer e G. H. M. Posthumus Meyjes, eds., Leiden University in the Seventeenth Century. An Exchange ofLearning, Leiden, 1975, pp. 217-77, nota n. 11.

12 Ver G. Richter, Das Anatomische Theater [Abhandlungen zur Geschichte der Medizin und Naturwissenschaft Heft 16, Berlim. 1936 (nova edição em 1977)], p. 23 ; C. D. O'Malley, Vesalius, pp. 100. 113, 117-8,200-1.

13 G. Bidloo. Ontleding des menschelyken..., p. 4 (tradução minha). O mesmo raciocínio pode ser encontrado nos livros do século XIX sobre a história da anatomia. Ver, por exemplo, em A. van der Boon Cz., Geschiedenis der ontdekkingen in de ontleedkunde van den mensch, gedaan in de Noordelijke Nederlanden, tot aan het begin der negentiende eeuw, Utrecht, 1851, passim.

14 M. C. Pouchelle, The Body and Surgery in the Middle Ages. Oxford, Polity Press, 1990, p. 1.

15 Idem, p. 86.

16 L. Edelstein,"The History of Anatomy in Antiquity", in L. Edelstein, Ancient Medicine..... pp. 247-301 e 248-9.

17 L, Edelstein, Andem Medicine.... ., p. 273

18 Idem, pp. 252-3.

19 Idem, p. 299.

20 M. Foucaull, Birth of the Ctinic..., p. 145.

21 Na tradução inglesa a expressão "mais do que" foi omitida.

22 M. Foucault, Birth ofthe Clinic ... , op. dt., p. 145. Por exemplo, P. Huard e M. Drazen Grmek,

La Chirurgie Moderne. Paris, 1968, p. 10.

23 M. Foucault, Birth ofthe Clinic. .. , op. dI., p. 145.

24 Idem, p. 128.

25 Idem, p. 136.

26 Idem, p. 126.

27 Há dúvidas sobre o uso do termo "estagnação" para caracterizar aquele período. Ver L. Edelstein, "Recent Tretids in the Interpretation of Ancient Science", in L. Edelstein. Ancient Medicine.... ., pp. 401-40.26 As coleções expostas nos museus dos anfiteatros, os livros escritos por anatomistas e as conexões entre médicos e demais cientistas em torno dos anfiteatros, dão provas de que os anatomistas e os médicos encaravam suas atividades como parte da Nova Ciência, comparando seu trabalho com o dos astrônomos, geógrafos, matemáticos e físicos. Não se encontrou até hoje um só documento governamental que tenha declarado proibida a dissecação.

28 Ver A. Vesalius, Brief chynawortel..., op, cit.. p 37f.

29 G. Rieliter, Das Anatomische Theater... ., pp 14 e 28-9; M. C. Pouchelle, The Boely andSurgery.... ., pp 25 e 83 Em 1655. Amsterdã obteve de Felipe 11 a prerrogativa de realizar, anualmente, uma demonstraçãu pública de anatomia feita sobre o cadáver de um criminoso executado. Ver A. B de Vries et alli. Remhrandt.... .. p. 94.

30 Ver G. Richter, Das Anatomische Theater .... ., pp. 26-7.

31 W. S. Heckscher, Rembrandt's Anatomy of. .. , pp. 182-3. Na tradução de Heckscher "instalado". em vez de "temporário", dá a impressão errada de que o anfiteatro já era permanente. Ver G. Richter, Das Anatomische Theater ... , p. 24; Th. H. L. Scheurleer, "Un amphitéâtre ... ", p. 11.

32 L. Edelstein. Ancient Medicine. .. .. p 290.

33 N.A. Rupké, ed. Vivisection in Hiswricál Perspective. Londres, 1987, p. 16 Anita Guerrini, "The Ethics of Animal Experimentaiion in Seventeenth-Century England". Journal of the Hisrory ofldeas, vol. 50. n° 3. 1989, pp 391-407.

34 C. D. 0'Ma!!ey. Andreas Vesalius ... .. p. 101.

35 A. Vesalius, De Fabrica ..., p. 658. Ver, por exemplo, B. Farrington. "The Last Chapter..". Em 1538. Vesalius, convidado por estudantes, dissecou três cadáveres humanos e seis cachorros no anliteatro de Bolonha erguido dentro de uma igreja. C Ü 0'Malley. Andreas Vesalius..., pp. 98-9.

36 B. Farrington, "The I.ast Chapter...". ., p. 10. Hieronymus Fahricus Ah Aquapendente foi o mais importante sucessor de Vesalino na experimentação. Ver seu livro Opera Omnia Anatômica et Physiologica, Leiden. Editio Novíssima, 1738.

37 Na tradução de Farrington estã escrito "embora sua estrutura [...]'*, mas está errado, "[..,] in cerehri igitur ipsius. partium examine, parum omnino in viva sectione videndum est, quum hic velimus nolimus. vel theologorum tiostratium causa, memoriam. rationem & cogitationem brutis animalibus adimere debeamus, uteunque iliis cum homine eadem sit constructio".

38 B. Farrington. "The Last Chapter ... ", p. 10.

39 C. Singer, Vesalius on the Human .. . , pp. 1. 4 e 40.

40 The Works of Wtlitam Harvey, traduzido do latim por R. Willis, Londres, 1847, p. 91. Primeiras edições: W. Harvey. Exercitatio anatômica de motu cordis et sanguinus in animalíbus, 1628: W. Harvey, De generatione animalium. 1651; W. Harvey. Lectures on the Whole of Anatomy. tradução deC. D. 0'Malley et alli. Berkeley. 1961.

41 A. Vesalius, De Fabrica ... , p. 650: C. D. O'Malley, Andrea Vesalius ... , p. 113.

42 J. E. Kroon, Bijdragen tot de geschiedenis van hei geneeskmdlg onderwijs aan de Leidse Universiteit 1575-1625. tese defendida em Leiden, 1911, p. 134.

43 E. H. M. Thijssen, Nicoiaas Tuip ais Geneeeskundige Geschetst. Eene Bijdrage tor de Geschiedenis der Geneeskunde in de XXVII de Eeuw, tese defendida em Amsterdã, 1881, p. 30.

44 A. Vesalius. Briefchynawortel.... .. pp, 186-7.

45 L. S. Feuer, The Scientific Intellectual. The Psychological and Sociological Origins of Modem Science , Londres, 1963, pp. 167-82: C. D. O'Malley, Andrea Vesalius ... .. pp. 289-90. 296 e 307.

46 De Graaf, "Prefácio", in Alie de Wercken.

47 Isso indica também falta de dinheiro. Bidloo não faz segredo de que estava ã procura de patrocinadores em Amsterdã, entre "aficcionados da arte. homens famosos por seus cargos e ciência*' para provè-lodos corpos de que necessitava para a elaboração de seu atlas completo da "estrutura" do corpo humano G. Bidloo. "Prefácio", in Ontleding de.t Menschelyken.... .

48 E. H. M . Thijssen. Nicolaas Tulp .... .. pp. 11 e 14.

49 E. A. Underwood. "The Early Teaehing ... " . op.c it.. pp. 4. 7 e 18.

50 J. E. Kruon. Bijdragen tot de..... pp, 53 e 134.

51 Por exemplo, o pedido feito por Frederik Ruyscli. em 1697. aos inspetores do Collegii Mediei em Amsterdã. E. H. M. Thijssen, Nicolaas Tulp... .. pp. 27-31

52 "necessária. dei iciosa e prazei rosa " (N. da T). G. Bidloo. Ontledinf( des Menschelyken ... . .

53 G. Ferrari. "Public Anatomy Lessons and the Carnival: The Anatoniy Theatre of Bologlía", Past and Present. 117. 1987, pp. 50-106.

54 J C, C. Rupp. "Matters of Life...".

55 W. S. Heckscher. Rembrandt s Anutomy of.... .. pp. 85-90

56 w. S. Heckscher. Rembrandt's Anatomy of .. .. pp. 85-90.

57 G. David, "The Judyement of Cambyses" (datado de 1498. Groeningemuseum, Bruges).

58 M. Foucault. Discipline and Punislh The Hirtlt of the Prison. Nova Iorque. 1977.

59 W. S. Heckscher. Rembrandt's Anatnmy nf. ... np. cir .. pp. 182-3.

60 Richler diferencia entre uma sessão de anatomia pública ao estilo de Pádua. uma solenidade acadêmico-eientífica, e o estilo que predominava em Bolonha, um espetáculo de caráter social da academia, realizado durante utn festival popular (lunzione), diferença que. a seu ver, se refletiu no formato arquitetônico dos locais de realização dos eventos — em Pádua. um anfiteatro. em Bolonha, um auditório. G Richter. Das Anatomische Tlieater. .. op cit., pp 56-60. Mas em Leiden. assim como em outras cidades holandesas, onde o anfiteatro foi construído segundo o modelo de Pádua. as sessões üe anatomia pública também tinham um aspecto teatral. Pode-se deduzir das descrições feitas naquele tempo, acerca da situação holandesa, que as sessões de anatomia atraiam grandes platéias Para a situação em Leiden ver j J Orlers. Beschrijeinge der Stadt Leydeh, Leiden. 1614 {2a ed.. 1641). Se a dissecação anatômica do cadáver de um criminoso, como evento público, acontecia na época do Natal, a Páscoa era também ocasião de outro acontecimento público, chamado de "Paasdol ' Ver em A. van llulzen, Utrechtse Rlovsters en Gasthuizm, Baarn, 1986, p. 152 Durante a Páscoa, podia-se visitar o hospício para observar os loucos, pagando-se uma pequena taxa de entrada. Essas taxas eram uma importante fonte de renda para os hospícios e uma das razões pelas quais esse costume só foi abolido no final do século XVIII.

61 G. Ferrari, "Public Anatomy Lessons...". .. pp. 81-2.

62 Idem, p. 60.

63 L. Edelstein, Ancient Medicine.. .. .. p, 273.

64 G. Ferrari, "Public Anatomy Lessons ... ".. p.

65 Idem,p. 88.

66 Idem.p . 88.

67 Idem. p. 87.

68 A. Castiglinni. "The Origin and Development of lhe Anatômica! Theatre to the End ot the Renaissance", Ciba Symposia, vol. 3. n° 2. 1941, p. 833

69 A literatura relevante sobre a regulamentação holandesa inclui: E. H. M. Thijssen. Nicolaas Tulp ... .. pp. 33-44: 1. E. Kroon. Bijdragen tot de ... .. pp. 49-50: B. W. Th. Nuyens. Het ontleedkundig onderwijs en de geschilderde anatomische lessen van het Chirurgijnsgilde te Amsterdam, in de jaren 1550-1798. Koninklijk Oudheidkundig Genootschap te Amsterdam, Jaarverslag, 1928. pp. 45-90; W. S. Heckscher. Rembrandt's Anatomy ... .. pp. 182-87: A. B. de Vries et alli. Rembrandt. ... .. p. 219; H. L. Houtzager. Medicyns. vroedwyfs en chirurgyns. Schets van de gezondsheidszorg in Delft en beschrijving van het Theatrum Anatomicum aldaar in de 16e en 17e eeuw. Amsterdã. 1979.

70 E H. M. Thijssen, Nicolaas Tulp..., pp. 38-9.

71 B. W Th. Nuyens, Het ontleedkundig onderwijs.... ., p. 56

72 E. H. M Thijssen. Nicotaai Tulp..... p. 34

73 Idem. p. 32 .

74 Idem, pp, 28 e 30.

75 Idem. p. 31.

76 Beschryving Bleyswijck, Der Stadt Deift, Delft, 1667, pp. 575-6.

77 B. W. Th. Nuyerts, Hei ontleedkMldig onderwis... .. p, 75.

78 M. Foucault. Surveiller et Punir..... pp. 208-11.

79 Ver J. C. C. Rupp, "Matters ofLife... ", p. 277.

80 P. Linebaugh, "The Tyburn Riot Against the Surgeons", in D. Hay et alli, nrgs., Álbum 's Fatal Tree. Crime atui So< iety in Eighteenth Century England. Londres, 1975, p. 73.

81 R. Richardsor í, Death. Díssection and the Destitute. Londres. 1987. pp. 36-7.

82 P. Linebaugh. "The Tyburn Riot.. ", op cit . pp 77-8.

83 S. Shapin e S. Schatter. Leviatban and the Air-Pump. Hobbes. Bovle and the Experimental Ufa, Princeton. Princeton University Press, 1985. pp 38-40. 55-6, 112-4 e 283-331.

84 V. Robinson, "Anatômica! Dissection in the 18th. Century", Ciba Symposia, vol. 3, nu2. 1941, pp. 826-45 e 849; P. Linebaugh, "The Tyburn Riot...", p. 73.

85 R. Hughes, The Fatal Shore. A History of the Transformation of Convicts to Australia 17871868, Londres, Pan Books. 1987, pp. 34-5.

86 R. Richardson, Death, Dissection and..., pp. 28-9.

87 P. Linebaugh. "Tbe Tyburn Riot...", pp, 74-5 e 79.

88 Idem, p. 103,

89 Idem, p. 72.

90 R. Richardson, Death, Dissection and ... .. p. 58.

91 P. Linebaugli, "The Tvhurn Rim. '. ., p. 110,

92 T. Gelfand, "The 'Paris Manner' of Disseetion: Student Anatomical Disseetion in Early liigh-teenth Century Paris", Bulletin of the History of Medicine, vol. 46. 1972, pp. 99-103: T Gelfand, Professionalizing Modem Medicine. Paris Surgeons and Medicai Science and Institu-tions in the 18th. Cenlury. Westport, Greenwood Press. 1980: C, Lawrenoe, "Alexander Monroe Primos and the Edinburgh Manner of Anatomv", Bulletin of the History of Medicine. vol. 62, 1988, pp. 193-214.

93 T. Geit árid. "Tlie Paris Maimer'...". ., pp. 109 e 116.

94 Idem , p. 107.

95 Idem. pp, 111-2,

96 Idem.p. 115.

97 Idem, pp. 105-6 e 188.

98 Idem, p. 117.

99 Idem. pp. 128-30.

100 Idem, pp. 129-30.

  • 14 M. C. Pouchelle, The Body and Surgery in the Middle Ages. Oxford, Polity Press, 1990, p. 1.
  • 33 N.A. Rupké, ed. Vivisection in Hiswricál Perspective. Londres, 1987, p. 16 Anita Guerrini, "The Ethics of Animal Experimentaiion in Seventeenth-Century England". Journal of the Hisrory ofldeas, vol. 50. n° 3. 1989, pp 391-407.
  • 53 G. Ferrari. "Public Anatomy Lessons and the Carnival: The Anatoniy Theatre of Bologlía", Past and Present. 117. 1987, pp. 50-106.
  • 81 R. Richardsor í, Death. Díssection and the Destitute. Londres. 1987. pp. 36-7.

Datas de Publicação

  • Publicação nesta coleção
    05 Out 2011
  • Data do Fascículo
    1993
PHYSIS - Revista de Saúde Coletiva Instituto de Medicina Social Hesio Cordeiro - UERJ, Rua São Francisco Xavier, 524 - sala 6013-E- Maracanã. 20550-013 - Rio de Janeiro - RJ - Brasil, Tel.: (21) 2334-0504 - ramal 268, Web: https://www.ims.uerj.br/publicacoes/physis/ - Rio de Janeiro - RJ - Brazil
E-mail: publicacoes@ims.uerj.br