Acessibilidade / Reportar erro

O GÊNERO VOCHYSIA AUBLET (VOCHYSIACEAE) NO ESTADO DO RIO DE JANEIRO* * Dissertação de Mestrado apresentada à Coordenação do Curso de Pós-Graduação em Botânica da U.F.R.J. À memória do Prof. Alberto Castellanos, meu mestre. Orientador: Dra. Graziela Maciel Barroso.

SINOPSE

A revisão das espécies do gênero Vochysia que ocorrem no Estado do Rio de Janeiro revelou a existência de 13 especies e 3 variedades, que foram estudadas sob os pontos de vista taxinômico, da venação e da epiderme foliares e da morfologia dos grãos de pólen.

Neste trabalho é apresentada uma chave para identificarão dos táxons, que são redescritos, e uma relação de suas áreas de ocorrência, além de dados ecologicos, fenológicos, nomes vulgares e usos. Acompanham o texto desenhos analíticos dos hábitos, da venação e da epiderme foliares e dos graos de pólen, e também mapas de distribuição geográfica e fotomicrografias dos grãos de pólen.

Na venação foliar foram encontrados os padrões broquidódromo e misto-camptódromo-broquidódromo. A epiderme pode ser glabra ou pilosa e os estômatos são dos tipos anisocítico e anomocítico, restritos à epiderme inferior. Esclerócitos de vários tipos foram encontrados no mesofilo de todas as espécies e variedades. Cristais dos tipos drusa, aciculares e cúbicos também foram observados em varias delas.

Com referência aos grãos de pólen, a forma, o número e o caráter das aberturas são idênticos para todos os táxons estudados, podendo variar quanto à estrutura das exinas e quanto ao aspecto das superfícies.

Quanto à distribuição geográfica dos táxons, foi constatado que V. saldanhana Warm., V. glazioviana Warm, e V. rectiflora Warm. var. glabrescens Warm. são restritas ao Estado do Rio de Janeiro, enquanto as demais têm distribuição mais ampla, destacando-se V. tucanorum Mart., que é encontrada nas regiões Nordeste (BA), Sudeste, Sul e Centro-Oeste do Brasil até o Paraguai.

Foram acrescentadas algumas especulações referentes à evolução dos táxons.

Foi restabelecida a espécie V. laurifolia Wann. e em V. schwackeana foi sinonimizada a var. glabra Stafl.

SUMMARY

This study of 13 species and 3 varieties of the genera Vochysia, which occur in Rio de Janeiro state, Brazil, deals with taxonomy, foliar venation and epidermis, and pollen pain morphology.

The 14 taxa of this genus are redescribed and a key for their identification is included. Habitat localities are also reported, as well as phonological data, common names and uses. The text is accompanied by analytic drawings of habit, foliar venation, foliar epidermis and pollen morphology, along with maps of geographic distribution and photomicrographs of pollen grains.

The foliar venation is of the brochidodromous and mixed campto-brochidodromous patterns. The epidermis may be glabrous or hairy. The stomata are of the anisocytic and anomocytic types and are restricted to the lower epidermis. Sclereids of several types were found in the mesophyll of all species and varieties. Druse, acicular and cubic crystals were also observed.

The pollen morphology of all species studied showed the same grain form, as well as the same number and character of apertures; differences were observed in the exine structure and in the superficial pattern.

Concerning the geographical distribution of the taxa, it was verified that V. saldanhana Warm., V. glazioviana Warm, and V. rectiflora Warm. var. glabrescens Warm, occur only in Rio de Janeiro state, while the others have wider distributions. V. tucanorum Mart, occurs from Northeastern Brazil (Bahia) to Paraguay, including Southeastern, South and Central-Western Brazil.

Some speculations about taxa evolution were added.

The species V. laurifolia Warm, was re-established and in V. schwackeana the variety glabra Stafl. was placed in synonymy.

Texto completo disponível apenas em PDF.

  • *
    Dissertação de Mestrado apresentada à Coordenação do Curso de Pós-Graduação em Botânica da U.F.R.J. À memória do Prof. Alberto Castellanos, meu mestre. Orientador: Dra. Graziela Maciel Barroso.

AGRADECIMENTOS

Queremos deixar aqui consignados os nossos agradecimentos aos Diretores e Curadores das Instituições e dos Herbários citados a pág. 5, pois sem a sua colaboração não seria possível realizar este trabalho.

À Dra. Graziela Maciel Barroso, nossa orientadora, pelos sábios conselhos e sugestões dados durante a sua confecção.

Ao Dr. F. A. Stafleu, monógrafo das Vochysiaceae, pelo pronto e amável atendimento, sempre que consultado.

À Dra. Ortrud Monika Barth Schatzmayr, pela segura orientação dada no estudo dos grãos de pólen, assim como pela colaboração recebida de sua equipe.

Ao Prof. Henrique Ferreira Martins, pela revisão do texto, pelas sugestões e pela confecção da estampa de Vochysia tucanorum Mart.

Ao CONSELHO NACIONAL DE DESENVOLVIMENTO CIENTÍFICO E TECNOLÓGICO (CNPq), pela bolsa concedida.

Aos Diretores do DEPARTAMENTO DE CONSERVAÇÃO AMBIENTAL - FEEMA e do JARDIM BOTÂNICO DO RIO DE JANEIRO - IBDF, por facilitarem e por cederem seus laboratórios e dependêndas, onde foi executada grande parte do trabalho.

À desenhista Vania Aída Viana de Paula, por várias iconografias de hábito.

À Profa. Dorothy Sue Dunn de Araujo, pela correção da versão do resumo para o inglês.

Aos Professores Jorge Pedro Pereira Carauta e Roberto Tamara, pelas sugestões apresentadas.

Ao herborizador e fotógrafo Cesar Angeli, pelas cópias fotográficas.

Às secretárias Carmen Lucia Rodrigues de Carvalho e Maria Regina da Ascenção, pelos trabalhos de datilografia.

E a todos aqueles que deram a sua parcela de contribuição para que este trabalho se concretizasse.

REFERENCIA BIBLIOGRÁFICAS

  • ANDRADE, E. NAVARRO DE et O. VECCHI, 1916, Vochysia in Les bois indigènes de São Paulo. São Paulo: 65, 121, 151, 235-236.
  • AUBLET, J. B. C. F., 1775, Vochysiaceae in Histoire des plantes de la Guiane Françoise. 1. - Londres, Paris: 5-9, tab. 1-2; 18-21, tab. 6.
  • BAILLON, H., 1874, Vochysiacées in Histoire des plantes. 5. - Paris: 93-103, ilust. (excl. Trigoniaceae).
  • IDEM, 1892, vochysia in Dictionnaire de botanique. 4. - Ibid.: 264.
  • BARTH, O. M., 1965, Glossário palinológico. Parte complementar ao “Catálogo sistemático dos pólens das plantas arbóreas do Brasil Meridional”. - Mem. Inst. Oswaldo Cruz 63: 133-161, 8 tab.
  • BENOIST, R., 1931, Vochysiaceae in Les bois de la Guiane Française. - Arch. Bot. Caën Mém. 5 (1): 162-169.
  • BENTHAM, C. and J. D. HOOKER, 1862-1867, Vochysiaceae in Genera plantarum. 1. - Londonii: 975-977.
  • BERRY, E. W., 1937, Late tertiary plants from the territory of Acre, Brazil in Contr. to Paleobotany of South America. - Baltimore, The Johns Hopkins Univ. Studi in Geology 12: 86, est. 17, fig. 2.
  • BONGARD, H. G. 1840, Plantae quatuor brasilienses novae. - Mém. Acad. Imp. Sci. Saint-Pétersbourg. 6 sér., 3: 1-8, 4 tab.
  • BRIQUET, J., 1919, Vochisiaceae in Decades plantarum novarum vel minus cognitarum. - Ann. Cons. Jard. Bot. Genève 20: 377-388.
  • CANDOLLE, A.P. de, 1828, Vochysieae in Prodromus systematis naturalis regni vegetabilis, ... 3. - Parisiis: 25-30.
  • CORREA, M. P., 1926, 1931, 1952, Vochysia en Diccionario das plantas uteis do Brasil. - Rio de Janeiro. 1:454. 1926; ibid. 2: 366-367. 1931; ibid. 3: 293-294, 337-338, 440. 1952.
  • COWAN, R. S., 1975, A monograph of the genus Eperua (Leguminosae; Caesalpinioideae). - Smiths. Contrib. Bot. 28: I-III, 1-45, ilust.
  • CRONQUIST, A., 1970, The evolution and classification of flowering plants. Repr. 1968. - Great Britain: I-X, 1-396, 5. 2 figs.
  • DIETRICH, D., 1831, Vochysiaceae in CAROLI A LINNÉ Species Plantarum. 1. ed. 6. - Berolini: 95-115.
  • IDEM, 1839, Vochysiaceae in Synopsis plantarum ... 1. - Vimariae: 20-24.
  • ENDLICHER, S., 1836-1840, Vochysiaceae in Genera plantarum. - Vindobonae: 1177-1179.
  • ENGELHARDT, H., 1895, Uber neue Tertiarpfianzen Süd Amerikas. - Abh. Senck. Naturf. Gesell. Frankfurt Bd. 19: 15-16, Est. 1 figs. 6 e 22.
  • ERDTMAN, G., 1952, Vochysiaceae in Pollen morphology and plant taxonomy. Angiosperms. - Stockholm: 452, ilust.
  • ETTINGSHAUSEN, K. VON, 1861, Vochysia in Die Blatt-Skelette der Dicotyledonen ... - Wien: 185, tab. 80.
  • FELIPPE, G. M. e F. M. de ALENCASTRO, 1966, Contribuição ao estudo da nervação foliar das Compositae dos cerrados: I - Tribus Helenieae ... - An. Acad. Bras. Ciên. 38 Supl: 125-157.
  • GLAZIOU, A. F. M., 1905, Vochysiacées in Plantae Brasiliae centralis ... - Bull. Soc. Bot. France 52. Mém. 3: 29-33.
  • GMELIN, J. F., 1791, Cucullaria in CAROLI A LINNÉ Systema naturae. 2. ed. 13. - Lipsiae: 10.
  • HEMSLEY, W. B., 1888, Vochysia in GODMAN and SALVIN, Biologia centrali-americana. 1. - London: 65.
  • HICKEY, L. J. and J. A. WOLFE, 1975, The bases of Angiosperm phytogeny: vegetative morphology. - Ann. Miss. Bot. Gard. 62: 538-589.
  • HOLLICK, A. and E. W. BERRY, 1924, A late tertiary flora from Bahia, Brazil. - Baltimore, The Johns Hopkins Univ. Stud. in Geology 5: 73-74, tab. 6, figs. 5, 6.
  • HOLMGREN, P. K. and W. KEUKEN (comp.), 1974, Index Herbariorum, Part I. The Herbaria of the world, 6 ed. - Utrecht: I-VII, 1-397.
  • HUBER, J., 1898. O “Muricy” da Serra dos Órgãos. - Bol. Mus. Paraense 2 (3): 382-385.
  • HUTCHINSON, J., 1968, Vochysiaceae in The genera of flowering plants. Dicotyledons. 2. - Oxford: 346-348.
  • INSTITUTO BRASILEIRO DE GEOGRAFIA E ESTATÍSTICA (IBGE), 1971, Índice dos topônimos da Carta do Brasil ao Milionésimo. - Rio de Janeiro: 1-322.
  • JOHANSEN, D. A., 1940, Plant Microtechnique. - New York and London: I-XI, 1-523.
  • JUSSIEU, A. L., 1789, Vochisia in Genera plantarum secundum ordines naturales ... - Parisiis: 424.
  • KUBITZKI, K., 1975, Relationships between distribution and evolution in some heterobathmic tropical groups. - Bot. Jahrb. Syst. 96 (1-4): 212-230.
  • KUNTZE, 0., 1898, Vochysiaceae in Revisio generum plantarum. 3.2. - Leipzig: 11-12.
  • LEMÉE, A., 1935, Vochisia, Vochya, Vochysia in Dictionnaire descriptif et synonymique des genres de plantes phanérogames. 6. - Brest: 883.
  • LUETZELBURG, Ph. VON, 1923, Vochysiaceas in Estudo botânico do Nordeste. 3. - Rio de Janeiro: 225-226.
  • MALME, G. O. A: n, 1900, Vochysiaceae in Ex herbario Regnelliano III. - K. Sven. Vet. Akad. Handlingar 25 Afd. III (II) Bihang: 44-50.
  • IDEM, 1905, 1923, Die Vochysiaceen Matto Grossos. - Ark. Bot. 5 (6): 1-12. 1905; ibid. 18 (17): 1-26, 4 tab. 1923.
  • MARTIUS, C. F. P. VON et J. G. ZUCCARINI, 1826 (1824), Vochysiaceae in Nova genera et species plantarum. 1. - Monachii: 123-154, tab. 75-93.
  • MEISNER, K. F., 1836-1843, Vochysieae in Plantarum vascularium genera. 1, 2. - Lipsiae 1: 119; ibid. 2: 85. 355.
  • METCALFE, C. R. and L. CHALK, 1950. Vochysiaceae in Anatomy of the Dicotyledons. 1. - Oxford: 139-142, 144 figs. C-G; stomata: XIV-XV.
  • NECKER, N. J. de, 1790, Salmonia in Elementa botanica ... 2. - Neowedae ad Rhenum: 126, n. 808.
  • PETERSEN, 0. G., 1896, Vochysiaceae in ENGLER und PRANTL’S, Pflanzenfamilien. 3 (4). - Leipzig: 312-319, ilust.; Nachtr. 4: 163.
  • POHL, J. E., 1831, Vochysiaceae in Plantaram Brasiliae icones et descriptiones ... 2. - Vindobonae: 15-31, tab. 110-120.
  • POIRET, J. L. M., 1808, Vochysia in LAMARCK, Encyclopédie Méthodique. Bot. 8. - Paris: 681-682.
  • PULLE, A. A., 1906, Vochysiaceae in An enumeration of the vascular plants known from Surinam, ... . - Leiden: 250.
  • RECORD, S. J. and R. W. HESS, 1943, Vochysiaceae in Timbers of the New World. - New Haven: 550-553.
  • IDEM and C. D. MELL, 1924, Vochysiaceae in Timbers of Tropical America. - Ibid.: 365-368.
  • ROEMER, J. J., 1796, Vochya in Scriptores de plantis hispanicis ... - Norimbergae: 69, tab. 6, fig. 1.
  • IDEM et J. A. SCHULTES, 1817, Vochysiaceae in CAROLI A LINNÉ, Systema vegetabilium. 1. - Stuttgardiae: 5, 34, 36-37.
  • IDEM et IDEM, 1822, Vochysiaceae in Mantissa in LINNÉ, Systema vegetabilium ... 1. - Ibid.: 50-53.
  • ROMEIS. B., 1924, Guia formulário da técnica histológica. - Barcelona: I-XV, 1-722, 7 figs.
  • SAINT-HILAIRE, A. de, 1820, Mémoire sur la nouvelle famille des Vochisiées. - Mém. Mus. Hist. Nat. Paris 6: 253-270; 9: 340.
  • SCHNIZLEIN, A., 1843-1870, Vochysiaceae in Iconographia familiarum naturalium regni vegetabilis ... 4. - Bonn: tab. 260.
  • SCHREBER, D. J. C. D., 1789, Cucullaria in Genera plantarum, 1. ed. 8. - Francofurti a/M.: 6.
  • SCOPOLI J.A., 1777, Salmonia in Introductio ad Historiam Naturalem ... - Pragae: 209.
  • SPACH, E., 1835, Vochysiaceae in Histoire naturelle des végetaux (Suites à Buffon) 4. Atlas. - Paris: 321-325.
  • SPRAGUE, T. A., 1929, The correct spelling of certain generic names. 4. - Kew Bull. 2: 38-40.
  • SPRENGEL, C., 1825, Vochysiaceae in CAROLI LINNAEI Systema vegetabilium. 1. ed. 16. - Gottingae: 4, 16-17.
  • IDEM, 1827, Vochysiaceae in CAROLI LINNAEI Systema vegetabilium. 4 (2). - Ibid.: 4, 8-10.
  • IDEM, 1830, Vochysiaceae in CAROLI LINNAEI Genera piantarum. 1. ed. 9. - Ibid.: 7-8, 21.
  • STAFLEU, F. A., 1948, A monograph of the Vochysiaceae. I. Salvertia and Vochysia - Rec. Trav. Bot. Néerl. 41: 397-540. Cfr. Meded. Bot. Mus. Utrecht 95: 397-540. 1948.
  • IDEM and collab. (ed.), 1972, Vochysiaceae in International Code of Botanical Nomenclature adopted by the Eleventh International Botanical Congress, Seattle, August 1969. - Utrecht: 327.
  • STANDLEY, P. C., 1924, Vochya in North American Flora 25 (4). - New York Botanical Garden: 301-303.
  • IDEM, 1926, Vochya in Trees and shrubs of Mexico. - Contr. U.S. Nat. Herb. 23 (5): 1668.
  • STEBBINS, G. L., 1974, Flowering plants. Evolution above the species level. - Cambridge: I-XVIII, 1-399, 13.4 figs.
  • STEUDEL, K. G., 1841, Vochysia in Nomenclátor botanicus. 2. ed. 2. - Stuttgartiae et Tubingae: 779.
  • TAKHTAJAN, A., 1959, Vochysiaceae in Die Evolution der Angiospermen. - Jena: 237.
  • IDEM, 1969, Flowering plants: Origin and dispersal. - Washington: 1-310, ilust.
  • VAHL, M., 1804, Vochysiaceae in Enumeratio piantarum. 1. - Havniae: 4-6.
  • VANDELLI, D., 1788, Vochya in Florae lusitanicae et brasiliensis specimen. - Conimbricae: fig. 1.
  • VELLOZO, J. M. da C., 1829-1881, Strukeria in Flora Fluminensis. - Flumine Januario: 8-9. 1829 (1825); in Arch. Mus. Nac. Rio de Janeiro 5: 7-8. 1881; Icones 1. - Flumine Januario : tab. 20. 1831 (1827).
  • VELOSO, H. P., 1945, As comunidades e as estações botânicas de Teresópolis, Estado do Rio de Janeiro. - Bol. Mus. Nac. Rio de Janeiro N. sér. Bot. 3: 1-95, ilust.
  • WALPERS, W. G., 1843, Vochysiaceae in Repertorium botanices systematicae. 2. - Lipsiae: 68-69.
  • WARMING, E., 1867, 1889, Vochysiaceae in Symbolae ad floram Brasiliae centralis cognoscendam. Part. 1. - Vid. Med. Nat. For. Kjobenhavn: 1-45. 1867; Part. 32. - Ibid.: 22-28. 1889.
  • IDEM, 1875, Vochysiaceae in MARTIUS, Flora Brasiliensis 13 (2). - Monachii : 17-116, tab. 2-21.
  • IDEM, 1892, Lagoa Santa. - Kgl. Dansk. Vid. Sel. Skr. 6 Raekke Nat. - mat. Afd. 6 (3): 153-488. Cfr. 1908, Lagoa Santa. - Bello Horizonte: 1-282, I-II, ilust.
  • WLLDENOW, C. L., 1797, Cucullaria et Qualea in CAROLI A LINNÉ Species plantarum. 1. ed. 4. - Berolinae: 17-18.
  • IDEM, 1831, Vochysiaceae in Grundriss der Krauterkunde. 3. - Berlin: 60-61.
  • WlLLE, N., 1882, Om Stammens og Bladenes Bygning hos Vochysiaceerne. - Overs. Kgl. Danske Vidensk. Selsk. Forh. 2: 180-205, tab. 7-11. Rés.: 13-20.

Datas de Publicação

  • Publicação nesta coleção
    Oct-Dec 1980
Instituto de Pesquisas Jardim Botânico do Rio de Janeiro Rua Pacheco Leão, 915 - Jardim Botânico, 22460-030 Rio de Janeiro, RJ, Brasil, Tel.: (55 21)3204-2148, Fax: (55 21) 3204-2071 - Rio de Janeiro - RJ - Brazil
E-mail: rodriguesia@jbrj.gov.br