Acessibilidade / Reportar erro

Piperaceae do Nordeste brasileiro I: estado do Ceará

RESUMO

Este trabalho trata das espécies de Piperaceae representadas no estado do Ceará, Brasil, com interesse assentado no conhecimento taxonômico, como também no seu valor medicinal. O tratamento taxonômico compreende descrições, chaves para identificação dos táxons e distribuição geográfica com base no exame de exsicatas de herbários, incluindo tipos. Comentários sobre utilidades e dados ambientais são atribuídos a algumas espécies. Para o Ceará, segundo o material examinado, são assinalados 4 gêneros, separados principalmente pelo hábito e pela disposição das inflorescências, constantes de 35taxa que se distinguem pelos padrões de nervação foliar, bractéolas florais e frutos. Os indivíduos destes táxons ocorrem nas áreas úmidas das serras de Baturité, Maranguape, Aratanha e Machado; a maioria apresenta distribuição ampla, enquanto que Piper rufipilum Yunck. é espécie endêmica da Chapada do Araripe e Ottonia leptostachia Kunth constituiu-se em uma nova localidade.

Palavras-chaves:
Piperaceae; Taxonomia; Flora; Ceará; Medicinais

ABSTRACT

The subject of this paper is the Piperaceae species which occur in the state of Ceará, Brazil, with special attention paid to their taxonomy, as well as the medicinal value. The taxonomic treatment used in this study were the following in the examination of dissected dried herbarium specimens including types, descriptions, keys for identification oftaxa and geographical distribution. Commentary on the use and ambiental data are presented for some taxa. The State of Ceará denote in the material examined 4 genera, differentiated by habitat and arrangement of inflorescence, in 35taxa which are distinguishable by their patterns of foliar nervation, floral bracteoles and fruits. The individuals thesetaxa occur in the humid regions of the mountains of Baturité, Maranguape, Aratanha and Machado; where the majority of them are widely distributed, whereas Piper rufipilum Yunck. is only found in Chapada do Araripe and Ottonia leptostachia Kunth is found in yet another area.

Key-words:
Piperaceae; Taxonomy; Flora; Ceará; Medicinal

Texto completo disponível apenas em PDF.

AGRADECIMENTOS

Aos curadores dos herbários, pelo empréstimo dos materiais.

Ao Conselho Nacional de Desenvolvimento Científico e Tecnológico -CNPq, pela bolsa concedida.

REFERÊNCIAS BIBLIOGRÁFICAS

  • Agardh, C. A. 1824. Aphorismi botanici Lund (Berling), vol. 14, p.199-214.
  • Aublet, J. B. C. F. 1775. Histoire des plantes de la Guiane Françoise Londres, Paris (Pierre-Françoise Didot Jeune), v. 1, p. 1-621.
  • Braga, R. 1953. Plantas do Nordeste, especialmente do Ceará Centro de Divulgação Universitária - Estudos e Ensaios Biblioteca de Divulgação e Cultura Publicação nº 2, ser. 1ª., 523 p.
  • Brummitt, R. K. & Powell, C. E. 1992. Authors of plant names Kew, Royal Botanic Gardens, 732 p.
  • Candolle, A. C. P. de. 1866. Piperaceae novae. J. Bot. 4: 132-147.
  • Candolle, A. C. P. de. 1869. Piperaceae. In: Candolle, A. L. P. P. de (ed.) Prodromus Systematis naturalis regni vegetabilis Paris (Treuttel et Wurtz), Strasbourg, London, vol. 16, part. 1, p. 235-471.
  • _____. 1902. Piperaceae. Symbolae Antillanae 3: 159-274.
  • _____. 1917. Piperaceae. In: Pilger, R. K. F. (ed.) Plantae uleanae novae vel minus cognitae. Notzb. Bot. Gart. Berlin-Dahlem 6: 485-497.
  • _____. 1923. Piperaceae clavis analytica. Candollea 1: 66-415.
  • Dietrich, A. G. 1831. Piperaceae. In: Linnaeus, C. (ed.),Species Plantarum Editio Sexta. Berlin (G.C. Nauck), v. 1, 735p.
  • Di Stasi, L. C.; Santos, E. M. G.; Santos, C. M. dos & Hiruma, C. A. 1989. Plantas medicinais na Amazônia São Paulo: Editora Universidade Estadual Paulista, 194 p.
  • Forster, J. G. A. 1786. Florulae insularum australium prodromus Goettingen (Joann. Cristian Dieterich).
  • Fosberg, F. R. & Sachet, M. H. 1975. Flora of Micronesia 2: Casuarinaceae, Piperaceae and Myricaceae. Smithsonian Contribution to Botany 24: 27 p.
  • Freise, F. W. 1934. Piper umbellatum L. In: Freise,F. W. Plantas medicinais brasileiras. Boletim de Agricultura. Diretoria de Publicidade Agrícola -Secretaria de Agricultura, Indústria e Comércio do Estado de São Paulo, nº único, p. 179.
  • Guimarães, E. F. 1984. Notas em Piperaceae II. Considerações sobre o gênero Ottonia Sprengel no Brasil. Bol. Mus. Bot. Kuhlmann 7(3): 61-84.
  • _____. 1988. Flora Fanerogâmica da Reserva do Parque Estadual das Fontes do Ipiranga, São Paulo, Brasil. Piperaceae. Hoehnea 15: 46-51.
  • _____; Ichaso, C. L. & Costa, C. G. 1978. Piperáceas. 1. Ottonia, 2. Sarcorhachis, 3. Pothomorphe In: Reitz, P. R. (ed.), Flora Ilustrada Catarinense, fasc. Pipe.: 1-26.
  • _____; Ichaso, C. L. & Costa, C. G. 1984. Peperomia In: Reitz, P. R. (ed.) Flora Ilustrada Catarinense, fasc. Piperáceas: 1-136.
  • Holmgren, P. J.; Holmgren, N. H. & Barnett, L. C. 1990. Index Herbariorum. Part 1: the herbaria of the world. Regnum vegetabile New York Botanical Garden, Bronx, New York, ed. 8, 693p.
  • Hooker, W. J. & Arnott, G. A. W. 1830-1841. The Botany of Captain Beechey’s Voyage London (Henry G. Bohn), p. 1485, pl. 1-99.
  • Ichaso, C. L. F.; Guimarães, E. F. & Costa, C. G. 1977. Piperaceae do Município do Rio de Janeiro - I. O gênero Piper L. Arq. Jard. Bot. Rio de Janeiro 20: 145-188.
  • Jacquin, N. J. 1786-1793. Piper. In: Jacquin, N. J., Icones plantarum rariorum. Vindobonae [Wien], vol. 2, p. 1-22.
  • _____. 1788. Collectanea. Vindobonae [Wien] (ex officina Wappleriana) v. 2, 374p., pl. 1-18.
  • _____. 1789. Collectanea. Vindobonae [Wien] (ex officina Wappleriana) v. 3, 306p., pl. 1-23.
  • Kunth, K. S. 1815. Piperaceae. In: Humboldt, Bonpland & Kunth (eds.), Nova genera et species plantarum Lutetiae Parisiorum [Paris] (Sumptibus librariae graeco-latini-germanicae,...), vol. 1, p. 4661, 14 tab.
  • _____. 1839. Bemerkungen über die familie der Piperaceen. Linnaea 13: 561-726.
  • _____. 1840. Observations sur la familie des Piperacées. Ann. Sci. Nat. 14: 173-220.
  • Lainetti, R. & Brito, N. R. S. 1980. A saúde pelas plantas e ervas do mundo inteiro Ed. Tecnoprint Ltda., 163 p.
  • Link, H. F. 1820. Piperaceae. Jahrb. 1(13): 60-65.
  • Linnaeus, C. 1737. Genera plantarum Lugduni batavorum (Apud Coradum Wishoff), p. 1-372.
  • _____. 1753. Piper. In: Linnaeus, C. Species Plantarum Holmiae [Stockholm] (Impensis Laurentii Salvii], vol. 1, p. 28-30.
  • Meyer, G. F. W. 1818. Piperaceae. In: Meyer, G. F. W. Primitiae florae essequeboensis. Gottingae [Göttingen] (Sumptibus Henrici Dieterich), p. 15-16, fig. 86.
  • Miquel, F. A. W. 1839. Note preliminaire sur les genres de la familie Piperacées. Bull. Sci. Phys. Nat. Neerl. 1: 446-453.
  • ______. 1840. Observationes de Piperaceis et Melastomataceis. Commentarii Phytographici. Lungduni batavorum [Leiden] (apud S. & J. Luchtmans,...), vol. 2. p. 31-65, 6 tab.
  • ______. 1843. Systema piperacearum Roterodami [Rotterdam] (apud H.A. Kramers), vol. 1, p. 1-304. ______. 1844. Systema piperacearum Roterodami [Rotterdam] (apud H. A. Kramers), vol. 2, p. 305-575.
  • ______. 1844. Systema piperacearum Roterodami [Rotterdam] (apud H. A. Kramers), vol. 2, p. 305-575.
  • Peckolt, T. & Peckolt, G. 1888. História das plantas medicinaes e úteis do Brazil Rio de Janeiro, Laemmert, 1369 p.
  • Pereira, H. 1929. Pequena contribuição para um Dicionário das plantas úteis do Estado de São Paulo Tipografia Brasil de Rothschild & Co., p. 78, 433.
  • Richard, L. C. M. 1792. Piper dilatatum Actes Soc. Hist. Nat. Paris, 1 vol., p. 105.
  • Roíg y Mesa, J. T. 1988. Dicionario Botânico de nombre vulgares Cubanos La Habana, Ed. Cientifico-tecnica, vol. 1 (AL), 599 p.; vol. 2 (Li-Z), 1142 p.
  • ______. 1945. Plantas medicinales, aromáticas o venenosas de Cuba. Habana, Ministerio de Agricultura, partes I/II, 872 p.
  • Ruiz, H. & Pavon, J. 1794. Flora Peruvianae et Chilensis prodromus Madrid (en la imprenta de Sancha), vol. 1, 154p.
  • Silva Teixeira, Z. da; Batista Almeida, M. S.; Castro Rassy, M. E. de & Teixeira Alves, E. 1991. Plantas medicinais mais conhecidas na comunidade previdenciária e a realidade quanto ao seu uso. Medicinas tradicionais e medicina ocidental na Amazônia (Contribuições científicas apresentadas no Encontro de Belém - 27/ novembro a 1º/dezembro de 1999), Belém, Pará, p. 399-400.
  • Sprengel, K. 1820. Neue Entdeckungen im ganzen Umfang der Pflanzenkunde Leipzig (bey Friedrich Fleischer), vol. 1, 452p.
  • Swartz, O. 1788. Nova Genera et Species Plantarum seu Prodromus M. D. Holmiae [Stockholm], Upsaliae [Upsala], & Aboae [Abo] (in bibliopoliis acad. M. Awederi) 158p.
  • Tillequin, F.; Paris, M.; Jacquemin, H. & Paris, R. R. 1978. Flavonóides de Piper marginatum Planta médica - Journal of Medical Plant Research 33: 46-52.
  • Trelease, W. 1927. The Piperaceae of Panama. Contr. U.S. Natl. Herb. 26: 15-50.
  • ______ & Yuncker, T. G. 1950. The Piperaceae of Northern South America. Univ. Illinois Press Publ. Vol. 2, 838 p., 674 fig.
  • Uphof, J. V. T. 1959. Dictionary of economic plants Published by H.R. Engelmann (J. Cramer), 400 p.
  • Van Den Berg, M. E. 1993. Piperaceae. In: Van Den Berg, M. E. Plantas medicinais na Amazônia - contribuição ao seu conhecimento sistemático Belém, PR/ MCT/CNPq, p. 55-66.
  • Velloso, J. M. C. 1829 (1825). Piperaceae. In: Velloso, J. M. C. Florae fluminensis. Flumine Januário [Rio de Janeiro] (ex Tipographia nationali), p. 24-27.
  • ______. 1831 (1827). Piperaceae. In: Velloso, J. M. C. Florae fluminensis Icones. Parisiis ex off. lithogr., Senefelder, v. 1, t. 54-65.
  • Vieira, L. S. 1992. Fitoterapia da Amazônia: Manual de Plantas Medicinais (A Farmácia de Deus) 2a ed., São Paulo, Agronômica Ceres, 347 p.
  • Wikstrom, J. E. 1928. Öfversigt af ön Guadeloupe’s Flora. Kongl. Vetensk. Acad. Handl, p. 56-57.
  • Yuncker, T. G. 1950. Piperaceae. In: Woodson & Schery, Flora of Panama. Ann. Missouri Bot. Gard. 37: 1-120.
  • ______. 1962. Nomenclatural notes on Piperaceae. Brittonia 14: 188-190.
  • ______. 1966. New species of Piperaceae from Brazil. Bolm. Inst. Bot. São Paulo 3: 370p.
  • ______. 1972. The Piperaceae of Brazil, I. Piper - Group I, II, III, IV. Hoehnea 2: 19-366.
  • ______. 1973. The Piperaceae of Brazil, II: Piper - Group V, Ottonia; Pothomorphe; Sarcorchachis Hoehnea 3: 29-284.
  • ______. 1974. The Piperaceae of Brazil, III: Peperomia - taxa of uncertain status. Hoehnea 4: 71-413.
  • Zurlo, C. & Brandão, M. 1989. As ervas comestíveis: descrição, ilustração e receitas. Editora Globo Rural, Coleção do Agricultor: Ecologia, 167 p.

Datas de Publicação

  • Publicação nesta coleção
    Jan-Jun 2004
Instituto de Pesquisas Jardim Botânico do Rio de Janeiro Rua Pacheco Leão, 915 - Jardim Botânico, 22460-030 Rio de Janeiro, RJ, Brasil, Tel.: (55 21)3204-2148, Fax: (55 21) 3204-2071 - Rio de Janeiro - RJ - Brazil
E-mail: rodriguesia@jbrj.gov.br