Acessibilidade / Reportar erro
Educar em Revista, Volume: 35, Número: 77, Publicado: 2019
  • Apresentação - Pesquisas sobre manuais escolares e mídias educativas: tensões e interações entre impresso e digital Dossiê - Manuais Escolares E Mídias Educativas: Temas E Perspectivas De Investigação

    Garcia, Tânia Maria F. Braga; Rodríguez, Jesús Rodríguez; Anichini, Alessandra
  • Análise de materiais didáticos disponibilizados em um portal de conteúdos abertos: o caso de Canárias Dossiê - Manuais Escolares E Mídias Educativas: Temas E Perspectivas De Investigação

    Ruiz, Carlos José González; Alemán, Elena Chirino

    Resumo em Português:

    RESUMO Apresenta os resultados de análise de uma amostra dos conteúdos e materiais didáticos digitais para a Escola Primária, disponibilizados em um portal web denominado Eco Escuela 2.0, desenvolvido pela administração educacional do Governo das Ilhas Canárias, caracterizado pelo acesso e uso livre por professores. O objetivo principal é realizar a análise de materiais destinados à etapa final da educação primária em diferentes disciplinas escolares. A metodologia utilizada foi a análise de conteúdo, utilizando-se um instrumento-guia para examinar a amostra. Os resultados mostraram a presença de atividades que pretendem favorecer a resolução de problemas, a experimentação ou a simulação. Os projetos visuais sugerem a necessidade de melhorias. Eles foram desenvolvidos pelos professores e carecem dos atrativos visuais encontrados em materiais editados comercialmente. A maioria dos materiais não permite modificações, foi criada para conteúdos e objetivos concretos, embora adaptados a diferentes ritmos de aprendizagem. Em geral, não apresentam atividades finais e muitos deles concluem com a realização de atividades em grupo a serem entregues, a elaboração de materiais, a discussão de ideias ou com a exposição do trabalho realizado. A diversidade cultural e de gênero não está presente nos materiais analisados; embora o acesso aos recursos seja bom, deve-se melhorar a sua otimização para todo tipo de tela de dispositivos móveis.

    Resumo em Espanhol:

    RESUMEN En este artículo se ofrece los resultados del análisis de una muestra de los contenidos o materiales didácticos digitales para la Educación Primaria existentes en un portal web denominado Eco Escuela 2.0 impulsado por la administración educativa (Consejería de Educación del Gobierno de Canarias), caracterizado por el acceso y uso libre por el profesorado. El propósito principal es realizar un análisis de materiales dirigido al final de la etapa de educación primaria en diferentes materias. La metodología empleada del estudio consistió en el análisis de contenido. Con esta finalidad se ha elaborado un instrumento-guía para el análisis de la muestra. Los resultados de la investigación detectan actividades que pretenden favorecer la resolución de problemas, la experimentación o la simulación. Su diseño es aceptable aunque mejorable en calidad: algunos elaborados por docentes por lo que carecen del atractivo visual de otros materiales más comerciales. La mayoría son cerrados y no modificables, creados para unos contenidos y fines concretos aunque sí adaptados a diferentes ritmos de aprendizaje. En general, no ofrecen actividades finales y en varios, estos terminan con la realización de tareas grupales entregables, elaboración de materiales, discusión de ideas o la exposición del trabajo. La diversidad cultural o funcional de género no está presente en estos materiales y aunque el acceso a estos materiales es bueno, se debe mejorar la optimización para todo tipo de pantallas de dispositivos móviles.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT This article provides the results of the analysis of a sample of the digital contents or teaching materials for Primary Education existing in a website called Eco Escuela 2.0 promoted by the educational administration (Educational Counselling of the Canary Islands Government), characterized by the free access and use for the teachers. The main purpose is to perform a material analysis oriented towards the end of the Primary Education in different subjects. The methodology used in the study consisted in content analysis. To this end, an instrument-guide for the analysis of the sample has been prepared. The results of the investigation detect activities that aim to favor the resolution of problems, experimentation or simulation. Its design is acceptable, although qualitatively improvable: some are developed by teachers, thus they lack of the visual appeal of commercial materials. Most are closed and non-modifiable, created for specific contents and purposes, although they are adapted to different learning paces. In general, they do not provide final activities and some of them finish with the accomplishment of deliverable group tasks, elaboration of materials, discussion of ideas or task presentation. The cultural or functional diversity of gender is not present in these materials and although the access is good, optimization must be improved for all types of mobile device screens.
  • Visões dos agentes envolvidos na concepção, divulgação e utilização de materiais educativos digitais nos portais educativos espanhóis Dossiê - Manuais Escolares E Mídias Educativas: Temas E Perspectivas De Investigação

    Chacón, José Peirats; Nemiña, Raúl Eirín; Rodriguez, Jesús Rodríguez

    Resumo em Português:

    RESUMO Este artigo recolhe resultados de um estudo mais amplo dedicado à análise das visões dos agentes e atores envolvidos no desenho, difusão e uso dos materiais educacionais digitais presentes nos portais educacionais espanhóis que oferecem serviços e recursos educacionais. Faz parte, por sua vez, de um projeto de I + D + i, denominado “Escola Digital”, dedicado à análise da produção e uso de conteúdos didáticos digitais nas escolas. O objetivo principal do artigo é apresentar os resultados das visões de professores, alunos e familiares sobre os materiais digitais presentes nos portais institucionais da Galiza e Valência, oferecendo sugestões para o seu aperfeiçoamento. Após uma revisão bibliográfica do escopo da pesquisa considerada em materiais didáticos digitais e portais institucionais, expomos a metodologia de pesquisa. Em seguida, sintetizamos os resultados da análise e, finalmente, apresentamos a discussão e as conclusões da análise realizada.

    Resumo em Espanhol:

    RESUMEN Este artículo recoge resultados de un estudio más amplio dedicado al análisis de las visiones de los agentes y actores implicados en el diseño, difusión y utilización de los materiales digitales educativos presentes en portales educativos españoles que ofertan servicios y recursos educativos. Forma parte, a su vez, de un proyecto de I+D+i, denominado “Escuela Digital”, dedicado al análisis de la producción y uso de contenidos didácticos digitales en los centros escolares1. El propósito principal del artículo es presentar los resultados de las visiones del profesorado, el alumnado y las familias sobre los materiales digitales presentes en los portales institucionales de Galicia y Valencia, ofreciendo sugerencias para su mejora. Tras una revisión bibliográfica del ámbito de investigación considerado sobre materiales didácticos digitales y portales institucionales exponemos la metodología de investigación. Luego sintetizamos los resultados del análisis y, finalmente, presentamos la discusión y conclusiones del análisis realizado.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT This article collects results of a broader study dedicated to the analysis of the visions of the agents and actors involved in the design, diffusion and use of the digital educational materials present in Spanish educational portals that offer services and educational resources. It is part of an R + D + i project, called “Digital School”, dedicated to the analysis of the production and use of digital didactic contents in schools. The main purpose of the article is to present the results of the visions of teachers, students and families about the digital materials present in the institutional portals of Galicia and Valencia, offering suggestions for their improvement. After a bibliographic review of the research scope considered on digital didactic materials and institutional portals, we expose the research methodology. Then we synthesized the results of the analysis and, finally, we presented the discussion and conclusions of the analysis carried out.
  • Novas práticas de estudo. Pesquisa sobre o uso de tecnologias novas e antigas entre estudantes universitários Dossiê - Manuais Escolares E Mídias Educativas: Temas E Perspectivas De Investigação

    Marchionne, Ilaria; Bartolini, Rudi; Dantas, Taisa Rodrigues

    Resumo em Português:

    RESUMO Em um contexto de “comunicação generalizada”, apoiado por novas ferramentas e ambientes de trabalho, as práticas de estudo também mudam, transformando profundamente os hábitos e comportamentos dos alunos. A pesquisa relatada descreve analiticamente, por meio de um processo de investigação narrativa, as práticas de estudo de universitários, fazendo referência ao uso integrado que fazem de antigos e novos modos de comunicação, de textos tradicionais e de plataformas e ferramentas digitais entre os mais usuais e difundidos. Dentro deste vasto campo de pesquisa, focaliza-se em particular a relação que, mediada pelas novas ferramentas, se estabelece entre o aluno e o professor, entre o aluno e os colegas e entre o aluno e os textos de estudo. Descrevendo novos hábitos, a análise objetivou delimitar vantagens e dificuldades relacionadas ao uso do digital, apontando especificamente como o uso de novos métodos de comunicação ou novas formas de textualidade pode favorecer ou inibir a comunicação em um ambiente universitário.

    Resumo em Italiano:

    SINTESI Il presente contributo presenta i risultati di una ricerca qualitativa effettuata con un campione di studenti dell’Università di Firenze finalizzata ad indagare e descrivere, attraverso un processo di indagine qualitativa, le pratiche di studio degli studenti universitari, facendo riferimento all’uso integrato che fanno delle vecchie e nuove modalità di comunicazione, dei testi tradizionali e delle piattaforme e strumenti digitali tra i più famoso e diffuso. All’interno di questo vasto campo di ricerca, la ricerca si concentra in particolare sulla relazione che, attraverso i nuovi strumenti, viene stabilita tra studente e insegnante, tra studente e colleghi e tra studente e testi di studio. L’analisi volta a descrivere nuove abitudini, cercherà di intercettare vantaggi e difficoltà legati all’uso del digitale e di analizzare, in particolare, come l’uso di nuovi metodi di comunicazione o nuove forme di testualità può favorire o inibire la comunicazione in un ambiente universitario.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT In a context of “widespread communication”, supported by new tools and work environments, study practices also change, profoundly transforming students’ habits and behaviors. The research in question intends to investigate and describe, through a narrative inquiry process, the study practices of university students, making reference to the integrated use they make of old and new modes of communication, of traditional texts and of digital platforms and tools among the most famous and widespread. The research focuses in particular on the relationship that, through the new tools, is established between the student and the teacher, between the student and colleagues and between the student and the study texts. The analysis aimed at describing new habits, will try to demarcate advantages and difficulties related to the use of digital and to analyze, specifically, how the use of new communication methods or new forms of textuality can favor or inhibit communication within the university environment.
  • As visões dos alunos sobre os Materiais Digitais Didáticos na Espanha Dossiê - Manuais Escolares E Mídias Educativas: Temas E Perspectivas De Investigação

    Rego-Agraso, Laura; Suelves, Diana Marín

    Resumo em Português:

    RESUMO O objetivo fundamental desta pesquisa foi conhecer a percepção dos alunos dos últimos cursos da Educação Básica na Espanha sobre o uso de dispositivos tecnológicos e materiais didáticos digitais. Para isso, utilizou-se uma metodologia descritiva e qualitativa, aplicando a entrevista em grupo como instrumento de coleta de dados. Estas entrevistas foram conduzidas a 11 estudantes de duas comunidades autónomas do estado espanhol - Galícia e Comunidad Valenciana. Os resultados mostram que os alunos ainda preferem o livro impresso, mas ao mesmo tempo estão hiperconectados e familiarizados com o uso pessoal e acadêmico de dispositivos eletrônicos. Algumas das potencialidades e dificuldades do uso dos materiais didáticos digitais também foram identificadas, assim como uma série de propostas de melhoria na perspectiva dos principais usuários de materiais didáticos digitais.

    Resumo em Espanhol:

    RESUMEN El propósito fundamental de esta investigación ha sido conocer la percepción del alumnado de los últimos cursos de Educación Primaria sobre el uso de dispositivos tecnológicos y de los materiales didácticos digitales en las aulas. Para ello, se ha empleado metodología descriptiva y cualitativa, aplicando la entrevista grupal como instrumento de recogida de datos. Dichas entrevistas han sido realizadas a 11 alumnos de 2 comunidades autónomas del estado español - Galicia y Comunidad Valenciana. Los resultados muestran que el alumnado sigue mostrando preferencia por el libro impreso, aunque al mismo tiempo están hiperconectados y familiarizados con el uso personal y académico de los dispositivos electrónicos. Algunas de las potencialidades y dificultades del uso de los materiales didácticos digitales también fueron identificadas, así como una serie de propuestas de mejora desde la perspectiva de los principales usuarios/as de los materiales didácticos digitales.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT The main objective of this research has been to know the perception of primary education students about the use of technological devices and digital teaching materials in their homes and classrooms. A descriptive and qualitative methodology has been used to achieve this objective, using a group interview to collect data. These interviews were conducted with 11 students from 2 autonomous regions of Spain - Galicia and Comunidad Valenciana. The results obtained show that students persist in choosing textbooks as their favourite didactic technology, but at the same time they are hyperconnected and habituated to the usual use of digital devices. Some strengths and difficulties in the use of digital devices were also found and some proposals for improvement are pointed out from the perspective of the main users of digital teaching materials.
  • Os materiais utilizados nas escolas de Educação Infantil projetados em seus sites e blogs Dossiê - Manuais Escolares E Mídias Educativas: Temas E Perspectivas De Investigação

    Rodríguez, María Montserrat Castro

    Resumo em Português:

    RESUMO Na Espanha, a Educação Infantil não é uma etapa escolar obrigatória, mas, atualmente, quase 100% dos alunos entre 3 e 6 anos estão na escola. Nos últimos anos, na comunidade científica, despertou-se interesse em investigar diferentes aspectos curriculares relacionados à práxis educacional dessa etapa. Neste contexto, os materiais desempenham um papel fundamental como mediadores para o acesso ao conhecimento e também para o desenvolvimento de projetos educacionais. Paralelamente, as políticas de incentivo ao uso das TICs na sociedade e na escola geram novas formas de ir além das paredes: seus sites e blogs servem de vitrine para os centros registrarem seus trabalhos. Este artigo apresenta os resultados de uma investigação que tem dois objetivos: identificar os tipos de materiais projetados nos blogs e sites dos centros educacionais e verificar se eles são contextualizados na comunidade educacional. Nesta pesquisa, são selecionadas quatro escolas que respondem a quatro modelos representativos referentes ao uso de materiais e sites/blogs. É uma seleção intencional baseada nos seguintes critérios: tipo de escola, contexto socioeconômico, uso de seus sites/blogs e tipos de materiais. É uma amostra de 27 salas de aula agrupadas em quatro centros. O instrumento de pesquisa foi desenvolvido com base nos indicadores propostos por Booth e Ainscow (2011). Os resultados indicam que existe uma cultura de compartilhamento de materiais e o uso majoritário de materiais de fora da comunidade, exceto em centros rurais. O uso de blogs e website difere: alguns centros refletem processos e outros apresentam os produtos.

    Resumo em Espanhol:

    RESUMEN En España, la Educación Infantil (EI) no es una etapa de escolarización obligatoria, pero, en la actualidad casi el 100% del alumnado de 3-6 años está escolarizado. En los últimos años en la comunidad científica se ha despertado un interés por investigar sobre diferentes aspectos curriculares relacionados con la praxis educativa de esta etapa. En este marco, los materiales juegan un rol fundamental como mediadores para el acceso al conocimiento y también para el desarrollo de proyectos educativos. En paralelo, las políticas de incentivación del uso de las TIC en la sociedad y en la escuela generan nuevas formas traspasar muros: sus webs y blogs sirven de escaparate para que los centros dejen constancia de su trabajo. Este artículo presenta los resultados de una investigación que tiene dos objetivos: Identificar el tipo de materiales proyectados en los blogs y website de los centros educativos, y comprobar si éstos están contextualizados en la comunidad educativa.En esta investigación se seleccionan cuatro colegios que responde a cuatro modelos representativos en cuanto al uso de materiales y de webs/blogs. Es una selección intencionada a partir de los siguientes criterios: tipo de escuela, contexto socieconómico, uso de sus webs/blogs y tipos de materiales. Es una muestra de 27 aulas agrupadas en cuatro centros. El instrumento de investigación se elaboró a partir de los indicadores propuestos por Booth and Ainscow (2011). Los resultados indican que existe una cultura de compartir materiales; uso mayoritario de materiales de fuera de la comunidad excepto en los centros rurales. El uso de los blogs y website difiere: unos centros reflejan procesos y otros presentan los productos.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT In Spain, Early Childhood Education is not a compulsory schooling stage, but, currently, almost 100% of students aged 3-6 are in school. In recent years in the scientific community an interest has been raised to investigate different curricular aspects related to the educational praxis of this stage. In this framework, materials play a fundamental role as mediators for access to knowledge and also for the development of educational projects. Also, the incentive policies for the use of ICTs in society and at school generate new ways to go beyond walls: their websites and blogs serve as a showcase for centers to record their work. This article presents the results of an investigation that has two objectives: Identify the type of materials projected on the blogs and websites of the educational centers, and check if they are contextualized in the educational community. In this research, four schools are selected that respond to four representative models regarding the use of materials and websites / blogs. It is an intentional selection based on the following criteria: type of school, socio-economic context, use of its websites / blogs and types of materials. It is a sample of 27 classrooms grouped in four centers. The research instrument was developed based on the indicators proposed by Booth and Ainscow (2011). The results indicate that there is a culture of sharing materials; majority use of materials from outside the community except in rural centers. The use of blogs and website differs: some centers reflect processes and others present the products.
  • Reescrever o conhecimento, redesenhar o livro didático: a autoprodução de conteúdo em sala de aula Dossiê - Manuais Escolares E Mídias Educativas: Temas E Perspectivas De Investigação

    Anichini, Alessandra; Parigi, Laura

    Resumo em Português:

    RESUMO O artigo relata resultados de pesquisa qualitativa realizada no âmbito do projeto Avanguardie Educative, com o objetivo de descrever e analisar a experiência de um grupo de professores italianos em relação à prática de autoprodução de livros didáticos ou conteúdos educacionais digitais. A pesquisa, realizada com escolas envolvidas em um processo de experiência de adoção alternativa ao livro didático, permitiu discutir as motivações que conduzem os professores a optarem por essa escolha, no sentido de uma releitura das relações entre currículo, indicações ministeriais e autonomia de ensino, com especial atenção ao aluno considerado sujeito ativo de sua formação.

    Resumo em Italiano:

    SINTESI Il presente contributo è il resoconto di una ricerca qualitativa effettuata all’interno del movimento Avanguardie Educative e volta a descrivere ed analizzare il vissuto di un gruppo di docenti italiani in relazione alla pratica di autoproduzione dei libri di testo o dei contenuti didattici digitali. La ricerca, condotta con alcune scuole coinvolte in un percorso di sperimentazione dell’adozione alternativa del libro di testo, ha consentito di avviare una riflessione approfondita sulle motivazioni che inducono i docenti ad optare per questa scelta, nella direzione di una rilettura del rapporto tra curriculum, indicazioni ministeriali e autonomia di insegnamento, con un’attenzione allo studente considerato soggetto attivo del proprio percorso formativo.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT This contribution is a report of a qualitative research carried out within the Avanguardie Educative project aimed at describing and analyzing the experience of a group of Italian teachers in relation to the practice of textbook and digital resources auto-production. The research, conducted with some schools involved in an experimentation process of the alternative adoption of the textbook, has allowed us to start an in-depth reflection on the motivations that induce teachers to opt for this choice, in the direction of a rereading the relationship between curriculum, national indications and teaching autonomy, with particular attention to the student considered as an active subject of his / her training.
  • De como ensinar: traços paradigmáticos nos manuais pedagógicos e perspectivas de investigação (1870-2015) Dossiê - Manuais Escolares E Mídias Educativas: Temas E Perspectivas De Investigação

    Garcia, Tânia Maria F. Braga; Silva, Vivian Batista da

    Resumo em Português:

    RESUMO O objetivo do artigo é contribuir para a produção de conhecimento sobre manuais destinados à formação de professores, focalizando particularmente as obras usadas no ensino de disciplinas como a Pedagogia, a Didática, a Metodologia e a Prática de Ensino, em perspectiva ainda pouco explorada na pesquisa educacional. Denominados de manuais pedagógicos, têm sido publicados no Brasil desde 1870 com a intenção de garantir aos futuros professores uma formação especializada. A complexificação da Didática como campo de conhecimento e o fortalecimento das Didáticas Específicas produziram transformações nesse conjunto de obras ao longo dos últimos quarenta anos, demandando revisões conceituais e novas perspectivas de investigação, apontadas pelas autoras nesta síntese realizada a partir dos resultados de suas pesquisas.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT The aim of the article is to contribute to the production of knowledge on manuals for teachers’ education, focusing particularly on the books used in the teaching of disciplines such as Pedagogy, Didactics, Methodology and Teaching Practice, from a perspective still little explored in educational research. Called pedagogical manuals, they have been published in Brazil since 1870 with the intention of guaranteeing future teachers a specialized formation. The complexity of Didactics as a field of knowledge and the strengthening of Specific Didactics have produced transformations in this set of manuals over the past forty years, requiring conceptual reviews and new research perspectives, pointed out by the authors in this paper written based on their research results.
  • O livro didático e sua presença em aulas de História: contribuições da etnografia Dossiê - Manuais Escolares E Mídias Educativas: Temas E Perspectivas De Investigação

    Chaves, Edilson Aparecido

    Resumo em Português:

    RESUMO A pesquisa investiga formas de uso do livro didático nas aulas de História, destacando o ponto de vista de alunos e professores do Ensino Médio. Analisa relações estabelecidas com o conhecimento histórico a partir de livros didáticos de História incluídos no Programa Nacional do Livro Didático (PNLD). A pesquisa, de natureza etnográfica, foi realizada entre 2010 e 2014. O trabalho empírico foi realizado em uma Escola do Campo com a colaboração de três professores de História e seis turmas de ensino médio, totalizando cento e doze alunos. Como principal estratégia de pesquisa foi utilizada a observação participante. Foram realizadas entrevistas e análise documental e foram utilizados outros instrumentos na forma de questionários e de atividades realizadas para análise de livros didáticos com os alunos. Os resultados permitiram constatar diferentes relações que professores e alunos estabelecem com o conhecimento histórico a partir do uso dos livros didáticos e evidenciaram contribuições das abordagens etnográficas para o estudo dos processos escolares e, em particular, para compreender as formas de utilização dos livros didáticos nas aulas.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT This research aims to investigate different ways of using textbooks in History classes, highlighting the point of view of high school students and teachers. It also analyzes established relations with historical knowledge obtained in History textbooks included in the Brazilian National Textbook Program (Programa Nacional do Livro Didático - PNLD). This study has an ethnographic nature, and it occurred between 2010 and 2014. The empirical work was made within a Countryside School with the collaboration of three History teachers and six groups of students in high school (a total of one hundred and twelve students). The main strategy used was the participant observation. Interviews and documental analysis were made, and other tools were used, like questionnaires and activities in order to help students to analyze textbooks. The results allowed to perceive different relations that teachers and students established with historical knowledge by using textbooks, which highlighted the contributions of ethnographic approach to the study of educational processes and, more specifically, to understand the ways to use such textbooks in classes.
  • Cultura material escolar nas escolas radiofônicas de Bragança: entre permanências e inovações pedagógicas (1960-1970) Demanda Contínua

    Maciel, Rogerio Andrade; Castro, Cesar Augusto; França, Maria do Perpétuo Socorro Gomes de Souza Avelino de

    Resumo em Português:

    RESUMO O presente artigo tem por objetivo analisar a cultura material escolar nas escolas radiofônicas de Bragança e a constituição das permanências e inovações pedagógicas, no período de 1960 - 1970. Metodologicamente, utilizamos a abordagem da Nova História Cultural como análise sobre o uso dos materiais escolares e as representações de educação dos sujeitos sobre esses materiais no cotidiano das salas de aula. Foram identificados três tipos de escolas: uma que funcionava na casa da monitora; outra em um barracão de palha; e a última em uma escola municipal. A cultura material escolar, nesta instituição escolar, está constituída pelos seguintes materiais: materiais de escrita (giz e lápis com borracha); materiais de suporte de escrita (quadro negro, cartaz, cadernos e folhas de papel sem pauta); mobílias (mesas de madeiras toscas e bancos retangulares de madeiras); materiais de leitura (pequenos textos e relatórios); materiais de iluminação (lamparinas de pressão, lampiões e aladins); indumentárias dos alunos (roupas de chita artesanal e algodão); materiais de proteção (palhas de Inajás e Babaçu); material de comunicação e ensino (intitulado como rádio cativo). Esses materiais permitiram identificar as permanências e inovações pedagógicas. Concluiu-se que os materiais escolares produziram representações críticas, emancipatórias e evangelizadoras cuja finalidade era alfabetizar os jovens e adultos das escolas radiofônicas de Bragança, Estado do Pará.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT The present article aims to analyse the school material culture in radiophonic schools of Bragança and the creation of permanencies and pedagogical innovations in the period from 1960 to 1970. We used the New Cultural History approach as the method to analyse the use of school materials and the education representations of subjects on these materials in the daily life of classrooms. Three types of schools were identified: (i) a school that operated in the house of the monitor; (ii) another in a straw shed; and (iii) one that operated on a municipal school. The school material culture, in this school institution, consists of the following materials: writing materials (chalk and pencil with eraser); materials of writing support (blackboard, poster, notebooks, and blank sheets of paper); furniture (rough wooden tables and rectangular wooden benches); reading materials (short texts and reports); lighting materials (lamps, pressure lamps, and aladins); costumes of the students (handmade chita and cotton clothing); protection materials (Inajá and Babassu thatches); material of communication and teaching (known as captive radio). These materials made it possible to identify the permanencies and pedagogical innovations. We concluded that the school materials produced critical, emancipatory, and evangelizing representations whose purpose was to alphabetize the youth and adults of the radiophonic schools in Bragança, State of Pará.
  • As velhas novas perspectivas educativas frente à crise ética Demanda Contínua

    Neitzel, Odair

    Resumo em Português:

    RESUMO O presente artigo é de revisão bibliográfica, de cunho analítico e hermenêutico, com o qual pretendemos realizar uma discussão sobre educação, orientada filosoficamente. Nossa problematização se constrói a partir da constatação de que a sociedade contemporânea, apesar da sofisticação, dos avanços na comunicação e interação, do acesso à informação e ao conhecimento, não deu conta de superar velhas mazelas e problemas humanos. E, por essa razão, muitos problemas novos exigem velhos argumentos, reflexões e conceitos, pois, mesmo se apresentando como novos, são velhas as soluções. Para nossa argumentação, consideramos que esse processo se intensificou naquilo que Giddens conceituou como mecanismos de desencaixe e figuras simbólicas, nos levando a considerar, em tese, que a ficha simbólica mais radical, não abordada por Giddens, é a das redes de comunicação e da relação virtual. Esse processo levou a um agravamento da insegurança ontológica do eu e, por consequência, a uma certa crise ética. Essa perspectiva desafia a educação e a formação humana a se repensar diante da fragilização da autoidentidade. Para tanto, servimo-nos de Foucault e Herbart para defender uma educação como cuidado de si, com vistas ao fortalecimento do caráter moral e a uma existência ética frente à relativização moral.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT The present article is a bibliographical review, with an analytical and hermeneutical nature, in which we intend to conduct a discussion about education philosophically oriented. Our problematization is based on the observation that contemporary society, despite its sophistication, advances in communication and interaction, access to information and knowledge, has failed to overcome old problems and human problems. And for this reason, many new problems require old arguments, reflections, and concepts, even when presenting themselves as new, solutions are old. For our argument, we consider that this process intensified in what Giddens conceptualized as disengagement mechanisms and symbolic figures, leading us to consider, in thesis, that the most radical symbolic tab, not addressed by Giddens, is that of communication networks and virtual relationship. This process led to the worsening of the ontological insecurity of the self and, consequently, to a certain ethical crisis. This perspective challenges education and human formation to rethink the fragility of self-identity. In order to do so, we use Foucault and Herbart to defend an education as self-care, with a view to strengthening moral character and an ethical existence in the face of moral relativization.
  • Parque Infantil: a singularidade e seus componentes Demanda Contínua

    Kuhlmann, Moysés

    Resumo em Português:

    RESUMO Este artigo tem como intenção problematizar a atribuição de originalidade da instituição extraescolar denominada parque infantil, integrado ao Departamento de Cultura da prefeitura da cidade de São Paulo em 1935. Apresentam-se articulações e propostas de instituições congêneres, com diferentes denominações. O playground norte-americano e sua história são focalizados no texto. Elencam-se e analisam-se elementos constitutivos dessas propostas. O texto se apoia em artigos e livros com resultados de pesquisas sobre o tema e em fontes documentais, como reportagens da imprensa diária, relatórios e comunicações a congressos, revistas e livros do período estudado, que retrocede à primeira metade do século XIX. Inspiradas em uma metodologia indiciária, a crítica historiográfica e a interpretação histórica têm como perspectiva situar o estudo da história da educação no quadro das relações sociais. A crítica historiográfica identifica a adoção de narrativas feitas pelos sujeitos que atuaram no período ou o uso das fontes sem problematização, simplificando os processos históricos. A interpretação se distancia de atribuir valor às instituições, seja de forma positiva ou negativa. Considera-se que não basta adjetivá-las como promotoras da cultura e da cidadania, ou ao contrário, do controle e da disciplina, pois ambas as dimensões podem ser identificadas nos elementos presentes nas propostas. A helioterapia e as escolas ao ar livre, o paisagismo e os parques urbanos, a educação física como impulsionadora dos ambientes educacionais ativos e das atividades culturais, as propostas da escola infantil britânica compõem a configuração do parque infantil.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT This article intends to problematize the attribution of originality to the non-school institution called parque infantil (childhood park), which was integrated into the Department of Culture of the city of São Paulo in 1935. We present articulations and propositions of similar institutions with different denominations. The text approaches the North American playground and its history. We also list and analyze the elements which form these propositions. The text relies on articles and books with research results about the subject and on documentary sources such as news stories, reports and communications to congresses, magazines and books of the studied period, which goes back to the first half of the nineteenth century. Inspired by an evidentiary methodology, both historiographic critique and historical interpretation aim to place the study of history of education within the framework of social relations. Historiographic critique identifies the adoption of narratives made by individuals who acted during the period, or the use of sources without problematization, which simplifies historical processes. Interpretation avoids valuing institutions, whether positively or negatively. It considers that it is not enough to characterize them as promoters of culture and citizenship, or, to the contrary, as forms of control and discipline, since both dimensions can be identified in the elements present in the propositions. Heliotherapy and open air schools, landscaping and urban parks, physical education as a driving force for active educational environments and cultural activities and the propositions from British Infant School make up the outline of parque infantil.
  • Formas regulatórias e participação infantil: marcas de descompassos nos momentos da roda na Educação Infantil Demanda Contínua

    Buss-Simão, Márcia; Mafra-Rebelo, Aline Helena

    Resumo em Português:

    RESUMO Este texto traz contribuições de uma pesquisa desenvolvida em nível de mestrado, que assumiu como problemática investigar as formas regulatórias de uma instituição de Educação Infantil, utilizando procedimentos metodológicos provenientes da etnografia, como: registros escritos, fotográficos e fílmicos em uma instituição de Educação Infantil pública. A empiria, resultante da etnografia, se deu com um grupo de crianças de três a cinco anos de idade e os dados revelaram a presença de uma hierarquia posta a priori nas relações intergeracionais e consolidada sob a forma de regras institucionais. Analisou-se, portanto, um descompasso entre o direito das crianças à participação, bem como as regras institucionais postas no contexto, sobretudo no momento da roda de conversa proposta pelas professoras. Lançou-se mão dos estudos da Sociologia da Infância para constituir as análises, diálogo que permitiu considerar que a roda de conversa, apesar de ser tomada como uma possibilidade de promoção da participação de crianças no que tange às decisões em contexto educativo, precisa ser problematizada à luz dos eventos e de sua organização efetiva nas práticas educativas, com especial destaque aos tempos e espaços em que a roda de conversa era proposta para as crianças.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT This paper shares contributions of a research developed at master’s level, which assumed as problematic to investigate the regulatory forms of an institution of Early Childhood Education, using methodological procedures from ethnography, such as: written, photographic and film records in a public early childhood. The empirical elements, resulting from the ethnography, occurred with a group of children from three to five years of age and the data revealed the presence of a hierarchy put a priori in intergenerational relations and consolidated in the form of institutional rules. It was analyzed, therefore, a mismatch between the children’s right to participation and the institutional rules put in the context, especially at the moment of the round of conversation proposed by the teachers. The Sociology of Childhood studies were used to constitute the analyzes, a dialogue that allowed to consider that the talk wheel, despite being taken as a possibility to promote the participation of children in what concerns decisions in educational context, needs to be problematized to the light of the events and their effective organization in educational practices, with special emphasis on the times and spaces in which the talk wheel was proposed for the children.
  • Sustentabilidade e CTS: o necessário dialógo na/para a Educação em Ciência em tempos de crise ambiental Demanda Contínua

    Freitas, Nadia Magalhães da Silva; Marques, Carlos Alberto

    Resumo em Português:

    RESUMO O presente trabalho traz resultados complementares de uma pesquisa anterior, que buscou responder: em que termos se observa a inserção do tema (in)sustentabilidade em trabalhos de teses e de dissertações que se caracterizaram como análise de práticas/ações de Educação em Ciências/Educação Científica e Tecnológica, com enfoque CTS, na abordagem de temas socioambientais. A abordagem sobre sustentabilidade carrega em si a valorização da dimensão ambiental, constituindo-se o core das discussões, especialmente no âmbito educacional, principalmente no contexto das relações CTS. Isso pressupõe ponderar sobre os impactos, por vezes irreversíveis, da exploração da natureza, principalmente sob a égide do capitalismo, o que inexoravelmente envolve o problema da insustentabilidade. Todavia, não se pode restringir a análise em apenas uma das dimensões dos processos insustentáveis, sob o risco de adotarmos uma concepção reducionista e fragmentada, apartada de uma abordagem multidimensional da questão. Em função da vigência de uma crise ambiental, o problema da insustentabilidade assume múltiplas dimensões, com inserção no campo social, econômico, ambiental, ético, entre outros, e sua abordagem tem referência forte nas relações CTS, mas apresenta-se subteorizada principalmente na sua vertente social. Assim, uma abordagem multidimensional das relações CTS na educação em ciências possibilita considerar a (in)sustentabilidade em sua multirreferencialidade de fatores. Ao revelar as convergências destes dois campos “Sustentabilidade e CTS”, no campo educacional, estaremos ampliando tanto a visão crítica das relações CTS quanto favorecendo a sensibilidade socioambiental.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT The present work shows complementary results of a previous research that aimed to answer: in what terms could be observed the insertion of the theme (in) sustainability in theses and dissertations that are characterized as analysis of practices/actions of Education in Sciences/Scientific and Technological Education, with STS focus and socio-environmental themes. The sustainability approach carries with it the appreciation of the environmental dimension, being the core of the discussions, especially in the context of STS relations. This presupposes pondering the irreversible impacts of exploitation of nature, especially under the aegis of capitalism, which inexorably involves the problem of unsustainability. However, the analyses can not be restricted to only one of the dimensions of unsustainable processes, with the risk of adopting a reductionist and fragmented approach, apart from a multidimensional approach to the issue. Therefore, due to the existence of an environmental crisis, the problem of unsustainability assumes multiple dimensions, with insertion in the social, economic, environmental and ethical fields, among others, and its approach has a strong reference in STS relations, but it is presented subtheoretically in its social aspect. Thus, a multidimensional approach to STS relationships in science education makes it possible to consider (in) sustainability in its multireferentiality of factors. In revealing the convergences of these two fields “Sustainability and STS”, in the educational field, we will be expanding both the critical view of STS relations and favoring socio-environmental sensitivity.
  • PROVOQUE - Problematizando Visualidades e Questionando Estereótipos: leitura de imagens fundamentada nos Estudos da Cultura Visual Demanda Contínua

    Baliscei, João Paulo

    Resumo em Português:

    RESUMO Nas práticas escolares de ensino de Arte, é comum identificar exercícios de leitura de imagem fundamentados em abordagens a partir das quais priorizam-se os elementos formais e plásticos de uma composição. Apesar das contribuições que tais abordagens têm conferido às maneiras como os sujeitos aprendem a se relacionar com as imagens à sua volta, os Estudos da Cultura Visual têm destacado a necessidade de desenvolver maneiras mais críticas e inventivas de ensinar a ler imagens, sobretudo, em contextos em que estereótipos são reforçados pelas visualidades. Nosso objetivo é, portanto, apresentar um conjunto de procedimentos que orientam investigações visuais críticas e inventivas e que dão ênfase aos estereótipos. Denominado de PROVOQUE - uma abreviação para Problematizando Visualidades e Questionando Estereótipos -, esse conjunto de procedimentos tem como fundamentação os Estudos da Cultura Visual e é constituído por cinco etapas. Flertando, Percebendo, Estranhando, Dialogando e Compartilhando oferecem ações analíticas distintas para que imagens estereotipadas sejam analisadas em situações de ensino e pesquisa. Consideramos que o PROVOQUE demonstra que as aproximações estabelecidas com os artefatos visuais não são meramente passivas, mas, sim, críticas e inventivas.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT In school art teaching practices, it is common to identify image reading exercises based on approaches from which the formal and plastic elements of a composition are prioritized. Despite the contributions that such an approach has given to the ways in which subjects learn to relate to images around them, the Visual Culture Studies have highlighted the need to develop more critical and inventive ways of teaching how to read images, especially in contexts where stereotypes are reinforced by visuals. Our objective is, therefore, to present a set of procedures that guide critical and inventive visual investigations and emphasize stereotypes. Denoted as PROVOQUE - an abbreviation for Problematizing Visuals and Questioning Stereotypes -, this set of procedures is based on the Studies of Visual Culture and is constituted by five stages. Flirting (Flertando), Realizing (Percebendo), Wondering (Estranhando), Talking (Dialogando) and Sharing (Compartilhando) offer distinct analytical actions so that stereotyped images are analyzed in teaching and research situations. We consider that PROVOQUE demonstrates that the established approaches to visual artifacts are not merely passive, but rather critical and inventive.
  • Testemunhos orais e fotográficos: relatos de memórias das ações culturais do Mobral na comunidade sertaneja Demanda Contínua

    Silva, Jailson Costa da; Freitas, Marinaide Lima de Queiroz

    Resumo em Português:

    RESUMO Este artigo é um recorte de uma pesquisa realizada no período de 2015 a 2018, no sertão de Alagoas, que teve como foco as ações desenvolvidas no Programa Mobral Cultural, implementado pelo Movimento Brasileiro de Alfabetização (Mobral), apoiando-se na História oral, Alberti (2008) e Bosi (1994), privilegiando como fontes as entrevistas e também a fotografia de Cartier-Bresson (1971), Guran (2011) e Leite (1993). Objetivou apresentar as narrativas memorialísticas advindas das fontes mencionadas de dois sujeitos inseridos no contexto das atividades culturais do referido Movimento, surgidas das indagações: A presença de ações culturais incentivadas pelo Mobral cultural ocasionou a valorização da cultura popular sertaneja? Quais os significados para os sertanejos das iniciativas culturais ofertadas? As fontes orais e visuais trouxeram novas reflexões em relação ao lugar - Sertão alagoano - e nos fizeram perceber as ressignificações que foram possíveis em um Movimento com a dimensão que teve o Mobral, na época da Ditadura Civil-militar.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT This article is a review of a research carried out in the period from 2015 to 2018, in the backlands of Alagoas, focused on the actions developed in the Mobral Cultural Program, implemented by the Brazilian Movement of Literacy (Mobral), based on oral history, Alberti (2008) and Bosi (1994), focusing on interviews as well as the photograph of Cartier-Bresson (1971), Guran (2011) and Leite (1993). It aimed to present the memorialistic narratives from the mentioned sources of two subjects inserted in the context of the cultural activities of such Movement, arising from the inquiries: the presence of cultural actions encouraged by the cultural Mobral caused the valorization of the sertaneja popular culture? What are the meanings for the sertanejos regarding the cultural initiatives offered? The oral and visual sources brought new reflections about the place - Sertão Alagoano - and it made us realize the resignifications that were possible in a Movement with the dimension that Mobral had, by the epoch of the Civil-Military Dictatorship.
  • Políticas de educação escolar indígena no Acre Demanda Contínua

    Silva, José Alessandro Cândido da

    Resumo em Português:

    RESUMO O artigo analisa uma das políticas educacionais para a diversidade, a de Educação Escolar Indígena. O estudo foca em problemas na sua efetivação, permitindo-nos refletir sobre seu desenvolvimento no Acre. Aponta os embates na sua definição, destacando o papel dos agentes envolvidos desde a formulação até a execução nos contextos formais. Toma como base metodológica o Ciclo de Políticas. Das questões resultantes destacamos o fato das propostas e práticas de EEI no Acre terem transformado os direitos educativos indígenas em obrigações de Estado, mas perdendo seu caráter de produção coletiva e autônoma.

    Resumo em Inglês:

    ABSTRACT The article analyzes one of the educational policies for diversity, that of Indigenous School Education. The study focuses on problems in its implementation, allowing us to reflect on its development in the state of Acre. It points out the conflicts in its definition, highlighting the role of the agents involved from the formulation to the execution in the formal contexts. It takes as a methodological basis the Policies Cycle. From the resulting issues we highlight the fact that the proposals and practices of ISE (Indigenous School Education in Acre have transformed indigenous educational rights into state obligations, but losing their character of collective and autonomous production.
Setor de Educação da Universidade Federal do Paraná Educar em Revista, Setor de Educação - Campus Rebouças - UFPR, Rua Rockefeller, nº 57, 2.º andar - Sala 202 , Rebouças - Curitiba - Paraná - Brasil, CEP 80230-130 - Curitiba - PR - Brazil
E-mail: educar@ufpr.br