Partes Similares et Excrementa et Morbi

SCIENTIFIC DOCUMENTS

EXCERPTA ANATOMICA

[601] Partes Similares et Excrementa et Morbi ¹

René Descartes

1631

Præter spiritum animalem, constat homo² spiritu animali nostro aeri homogeneo, humore aquæ homogeneo, & solidis partibus quæ cum terra possunt comparari. Ex spiritus animalis mixtura cum humore fit spiritus vitalis, igni comparabilis. Ex imperfecta mixtura humoris cum partibus terrenis fit sanguis. Imperfectior vero contumaciorumque partium mixtura est flava bilis.³ Perfectior quidem, sed in qua subtilissimum humoris evanuit, est atra bilis acida. Satis perfecta etiam, sed in qua humor redundat, est urina. [602] Satis perfecta etiam, sed in qua desunt extrema tenuitatis & soliditatis, est pituita lenta & mucus. Perfecta denique efficit carnes, nervos & ossa, prout in ea plus vel minus est solidarum partium.

Ungues & pili sunt ejusdem materiæ cum ossibus, nec tamen ita durescunt, quia nimis cito fluidæ partes exhalant. Dentes autem ejusdem profecto materiæ atque cornua, durescunt tamen instar aliorum ossum, quoniam ore tecti plus humoris habent lentiusque coalescunt.

Per aures exhalat spiritus excrementitius: unde sibili & tinnitus, cum scilicet spiritus ille a sordibus aurium impeditur ne exeat, illisque allisus tunc sonitum edit.

Per oculos etiam spiritus exhalat, ut patet in menstruatis, quarum oculi vaporem emittere dicuntur: quippe totum corpus mulieris turget humoribus, cum emittit menstrua, & quidem crassiore humore per vulvam purgatur, subtiliore vero per altiora, nempe per oculos.

Horror omnis & frigus in corpore fit, quod partes fluidæ confluunt in unum quemdam focum, in quo tunc summus est calor. Sic post cibum frigent extrema, quod partes calidæ confluunt ad stomachum. Sic in illis febribus quæ a frigore incipiunt, est affirmandum illas habere aliquem focum, in quo vitiosus humor primum accenditur, sive hoc fit in corde,⁴ quod puto, sive alibi. Sed iste vitiosus humor primo inficit sanguinem; qui sanguis dum ingreditur cor, [603] efficit febrim: hinc accessus febrium nosci⁵ possunt.

Tres foci [accenduntur in homine: primus in corde ex aëre & sanguine; alius in cerebro ex iisdem, sed magis attenuatis; tertius in ventriculo, ex cibis & ipsius ventriculi substantia. In corde est quasi ignis ex sicca materia e densa; in cerebro est, ut ignis ex spiritu vini; in ventriculo, ut ignis ex lignis viridibus. In hoc cibi etiam sine ipsius adjumento possunt sponte putrescere & incalescere, ut] fœnum hudum, &c.⁶

Jam in hepate, ex consequentia ventriculi accenditur calor per mixturam chyli & sanguinis prius in eo existentis; hepar autem dicitur calidum, quando in eo multum est sanguinis jam facti; illud autem cito ad se trahit chylum, sive partes maxime calefactas quæ continentur in cibis, ideoque reliquiæ difficilius corrumpuntur: unde putatur esse frigidus ventriculus.

Jam accenduntur alii ignes non naturales in toto corpore: nempe phlegmones, erysipelates abscessus, pleuritides, &c., his modis. Vel fit anastomosis venæ & arteriæ, unde phlegmo, nempe cum sanguis calidior & acrior pervadit venæ tunicam. Vel idem sanguis acrior non potest quidem penetrare per venæ tunicam, sed extremitates, simul cum spiritibus sparsis: facit eresipelatem.⁷ Vel materia præter naturam aliquem in locum confluxit; quæ ibi ex se ipsa putrescit, ut in simplici abscessu. Vel ista putredo communicatur cum venis & arteriis propter loci vicinitatem, ut in pleuritide. In vulneribus etiam ignis accenditur, quod ibi aperiuntur fibræ venarum & arteriarum, sanguinisque fæx ibi corrumpitur.

Convulsio fit, cum intra nervos flatus continetur, [604] non vero purus spiritus animalis. Ibi vero flatus generatur, vel si pungatur nervus, vel si forte eo penetret lentus vapor. Convellit autem nervos ille flatus, quod quodammodo connectit partes spirituum, efficitque ut plures simul conspirent, atque ita evincant vim nervi, seque ipsas disponant ac determinent ad certos motus, cum alias a nervis disponi ac determinari consueverint, quia singulæ nervi pariculæ sunt potentiores singulis spiritus particulis.

Flatus non a solo calore & frigore fieri solent, sed tantum a frigore calori superveniente. Nam calor quidem attenuat spiritus, sed non ideo flatum facit: quia, dum illos attenuat, simul & illis meatus aperit, per quos elabantur; & nisi calor tollatur, semper isti meatus in corpore proportione respondem quantitati spirituum qui rarefiunt. Si vero supervenient frigus meatus istos intercludens, & spiritus qui rarefieri cœperit, pergit adhuc, tum quia cœpit, tum magis etiam ex aliis partibus juvante calore: tunc iste spiritus, qui exhalare non potest, vertitur in flatum.

Idem patet in castaneis igni superpositis in ferro perforato: quippe si non moveantur, ignis attenuat quidem spiritus intus conclusos, sed tamen attenuat etiam illarum cutem igni proximam, per quam spiritus ille in sudorem expirat. Si vero moveantur, tunc cutis quæ erat igni proxima, in aliam partem aeri frigido opponitur,⁸ ejusque meatus ideo angustantur; spiritus vero intus nihilominus attenuatur, tum quod cœpit, tum quod ignis ex altera parte eum urget. Nec [605] vero potest per cutem igni tunc obversam expirare: tum quod nondum satis rarefacta est, tum quod vias suas jam direxit in aliam partem. Et ita castanea cum impetu frangitur.

Quædam tamen⁹ esculenta sunt flatulenta, quod cum facile a calore naturali solvantur in crassum spiritum non tamen illis possunt ab eodem calore meatus aperiri tam facile, per quos ex intestinis egrediantur.

Brachium alligatur ad venæ sectionem, ut copiosior sanguis remaneat in brachio. Quod ideo fit, quoniam sanguis cum impetu in diastole pellitur ad extremitates corporis; quod quia fit cum impetu, ideo sanguis impedit,¹⁰ quominus ad brachium etiam perveniat. Contra in systole refluit ab extremis corporis sine impetu, quoniam vinculum potest impedire ne refluat.

Si ex morbo cholico fiat paralysis, perit tantum motus, non sensus, quod scilicet afficiuntur tantum nervorum mebranæ, non medulla.¹¹

Læsa ... (nervis) medulla,¹² perit interdum femoris motus, illæso motu brachii. Nec mirum, cum nervus ad femur inde perveniens, sit a nervo brachii distinctus & prætera illo in loco tenuior.

Mucus defluens per nares & palatum in ipsis [606] generatur, non in cerebro: quippe quandiu materia ex qua gignitur est in cerebro, nihil aliud est quam spiritus, non mucus. Ut fuligo caminis adhærens, non est caligo, dum ex igne egreditur, sed fumus.

Alitur fœtus in utero sanguine ex omnibus membris matris defluente; potestque sanguis ille imbui formis vel ideis quæ sunt in ejus phantasia: unde signa in fœtus corpore exprimuntur.¹³

Tempore somni plures egrediuntur spiritus per nares & palatum, quam tempore vigiliæ: unde sistitur tunc corpus.¹⁴ Fit pandiculatio post somnum ad replendos musculos spiritibus, qui tempore somni erant evacuati.

Crocus asthmaticis prodest: datur ad scrup.¹⁵ cum 1/2 musci grano & vino optimo.

Fabæ abstergunt, earumque esu quidam purgatus & a tussi liberatus.

Phthisicus sanatur utendo duobus vitellis ovorum parum coctis & aspersis pulvere sulphuris & vino ad fabæ majusculæ quantitatem¹⁶ cum haustu vini dulcis; optimum hora una ante alios cibos.

Antidotum contra pestem & venena Regis Mithridatis. Recipe duas nuces siccas, duas ficus, & rutæ¹⁷ [607] folia totidem simul teras, addito salis grano, & quolibet mane jejune sumas.

Si adsit compunctio tædiosa in plantis pedum & volis manuum, dum egrediantur morselli,¹⁸ contineantur tandiu in aqua calida.

Pulsus increbescunt statim a somno, quod sanguis per quietem torpens in quibusdam venis & in carnibus musculorum statim confluit versus cor, propter motum totius corporis & repentinum ingressum spirituum in musculos. Unde tunc oscitatio & pandiculatio simul interdum fiunt.

Sternutatio est expurgatio ventriculorum cerebri per nares. Oscitatio est expurgatio vaporum inter utrumque menyngem existentium per palatum. Vapores¹⁹ autem ibi colliguntur ex defectu agitationis in substantia cerebri, vel cum, spatio illo inter duas menynges pleno existente, ut est semper, repente contrahitur, quoniam inflatur cerebrum. Ut cum excitamur a somno, olfacimus emittendo spiritum ex pectore per nares, si odor in ore clauso contineatur & etiam si auri imponatur.

Mulier singulis septem diebus hæmorrhagia²⁰ laborans. Hist. Univ. f. 804.

In scorbuto, quibusdam quarto aut quinto die, aliis tertio, aliis singulis diebus, motus aggravativus sine manifesta febri vel cum levissima observatur.²¹

Traduzido do original em latim

por Marisa Carneiro de Oliveira Franco Donatelli.

Revisão técnica de Roberto Bolzani Filho.

Notas

1

Traduzido do original em latim com base no texto extraído dos

Excerpta anatomica, segundo a edição de Charles Adam & Paul Tannery, vol. 11, p.601-7. As páginas dessa edição estão indicadas entre colchetes. A paginação foi repetida, com aproximação, no texto em português. Por fim, cumpre informar que todas as notas são da edição AT.

2

Nota à margem:

(hæc a juvene scripta) (um escrito da juventude)

Spiritus animales,

Spiritus vitalis,

Sanguis dulcis,

Flava bilis amara,

Atra bilis acida,

Urina salsa,

Pituita insipida,

Em seguida, vêm cinco palavras: Caro, Cutis, Membranæ, Nervi, Ossa.

A nota termina assim:

[Estava escrito abaixo com outra tinta] A bile negra não é ácida, mas o que é negro é duro e insípido. Porém o líquido transparente , misturado simultaneamente, é ácido.

3

Flava bilis: correção. No manuscrito:

flammabilis (

sic.). (AT, 11, p. 601).

4

Corde: suposição. O manuscrito informa

corpore.

5

No manuscrito:

nosci. Leitura sugerida:

nasci.

6

Todo esse parágrafo encontra-se nos

Primæ cogitationes circa generationem animalium. (AT, 11, p. 538, I. 11-18).

7

Primeiramente anotado

erysipelatem, depois há um

e reescrito sobre o

y.

8

Opponitur. No manuscrito,

ex está reescrito sobre a primeira sílaba, sem que

op tenha sido riscado.

9

Tamen, talvez:

túm.

10

Impedit, no manuscrito; sugestão de leitura:

impeditur. Melhor ainda, com algumas transposições:

idèo vinculum

impedit, quominus sanguis

ad brachiam etiam perveniat.Contra in systole quoniam

refluit ab extremis corporis sine impetu, vinculum potest impedire ne refluat. Acrescentamos que, no manuscrito, um rasgo no papel só permite a leitura de

quo (l.15), e não

quoniam. Ler, talvez,

quocirca.

11

Ver as páginas 110-1 da

Dioptrique (discours IV), nas quais se encontra a descrição que Descartes faz dos nervos.

12

Desta maneira, no manuscrito: muitos pontos depois de

læsa.... e

nervis colocado entre parênteses.

13

Ver página 538 (l.3-10) da

Generatio (final), além da página 518, l.9-15. (AT, 11).

14

Palavra de leitura duvidosa.

15

Depois de

scrup, o manuscrito oferece um sinal que pode ser interpretado Ium (

unum). De fato, encontra-se em um livro da época, Henrici Regii

Praxis medica, no artigo

Medicatio asthmatici, uma indicação semelhante:

croci scrupulus unus cum vino malvatico (3ª ed., Utrecht, 1668, p. 139).

16

Encontra-se, na mesma obra de Regius, por exemplo:

ad castaneæ quantitatem (p. 160).

17

Só se está seguro quanto às últimas letras dessa palavra: .

..utæ. A palavra parece ser mais longa do que

rutæ (AT, 11, p. 727).

18

O manuscrito registra

morbilli bem legível.

Morselli é sugestão de Charles Adam.

19

O manuscrito traz

vapor, mas na margem da página, de forma que é preciso completar a palavra.

20

No manuscrito consta algo como

hemocrania(?).

21

Aqui termina o fragmento que Foucher de Careil destacou do restante para imprimi-lo no tomo II, p. 66-84. A continuação do manuscrito é retomada no tomo I, p. 122. No entanto, na parte inferior dessa mesma página (folha 10

recto), encontram-se, separadas do texto por um travessão, algumas notas tomadas de uma obra de Athanase Kircher (

De magnete). Essas notas são dadas em AT, 11, p. 635-9. No fim do texto, depois de

observatur, o manuscrito apresenta uma palavra a mais, um pouco destacada, em letras levemente maiores, mas de leitura difícil.

Publication Dates

• Publication in this collection
  03 June 2009
• Date of issue
  June 2008